Zaburzenia koncentracji u dzieci

Koncentracja to zdolność do świadomego kierowania i utrzymania uwagi na określonym rodzaju czynności. Jest związana z celowym napięciem i wyborem przedmiotu uwagi, oraz pomijaniem bodźców nie związanych z wykonywaną czynnością. Wraz z rozwojem dziecka wydłuża się czas jego koncentracji i odporność na działanie czynników rozpraszających. Dziecko dwu – trzyletnie może skoncentrować uwagę na 5-10 min., dziecko pięcio-sześcioletnie na 15 – 20 min., a dziecko siedmio-, ośmioletnie na 25 – 30 min.

Zaburzenia koncentracji u dzieci są znakiem naszych czasów. Według wielu badań jest to najczęstsza przyczyna niepowodzeń szkolnych. Dlatego wciąż zwiększa się liczba dzieci kierowanych do lekarzy i psychologów z tego powodu.

Wspólną cechą dzieci z zaburzeniami uwagi jest łatwe rozpraszanie się, jednak poza tym mogą one sprawiać całkiem różne wrażenie. Niektóre zachowują się niespokojnie i mają skłonność do naruszania istniejącego porządku, inne zaś są diametralnie różne – ciche i zamyślone. Na podstawie kryterium zachowania można wyróżnić dwa typy zaburzeń:

a) typ aktywno-impulsywny

Te dzieci postępują impulsywnie i mają trudności z opanowaniem swoich emocji. Cechuje je także mała wytrwałość i brak gotowości do ponoszenia odpowiedzialności. Nie planują one swoich działań albo robią to w zbyt małym stopniu. Pracują pospiesznie, bardzo mało czasu poświęcają na to, aby zapoznać się z materiałem pomocniczym np. treścią poleceń i najchętniej pomijają je. Zadania wykonują powierzchownie i zwykle nie sprawdzają poprawności wykonania. Takie dzieci często przerywają pracę, łatwo ulegając frustracji w przypadku pierwszych trudności, czy otrzymania trudniejszego zadania. Na zajęciach często przeszkadzają i zajmują się sprawami nie związanymi z lekcjami. Wyróżnia je to, że często zapominają, co mają zadane, jakie materiały mają przynieść do szkoły, itp.

b) typ pasywny z zespołem „niebieskich migdałów”

Te dzieci nie reagują impulsywnie, lecz powolnie. Muszą mieć dużo czasu na przygotowanie się do pracy, a jeszcze więcej do jej wykonania. Chętnie zamyślają się (śnią na jawie i marzą), a to powoduje, że nie koncentrują się dostatecznie na treści wykonywanych zadań. Pozwalają swojej uwadze odpływać w różnych kierunkach, zamiast skupić się na jednej czynności. Dlatego też często nie są w stanie wykonać zadania w wyznaczonym czasie, a wykonując jego część, popełniają dużo błędów.

Przyczyny deficytu uwagi u dzieci mają wielorakie źródła, wśród których można wymienić:

• niską motywację do wysiłku umysłowego,
• słabe zainteresowanie danymi treściami nauczania,
• trudne warunki domowe,
• niekorzystną atmosferę szkolną,
• brak uzdolnień,
• częściowe zaburzenia funkcji poznawczych i motorycznych.

Środowisko, w jakim wzrasta dziecko ma ogromny wpływ na kształtowanie umiejętności skupiania uwagi. W zachodnich społeczeństwach wciąż rośnie poziom dobrobytu. Agresywna reklama kierowana do najmłodszych wmawia im konieczność posiadania różnych rzeczy. Dzieci chcą coraz więcej od rodziców, a rodzicom jest coraz trudniej wyznaczać granice i przeciwdziałać niekorzystnym wpływom otoczenia. Nasilają się postawy konsumpcyjne wyrażające się w ciągłym poszukiwaniu nowości, przyjemności i radości. Mnożą się formy zajęć nie wymagające wysiłku, a dostarczające przyjemności. We wielu przypadkach jest to główną przyczyną problemów z koncentracją u najmłodszych. Szczególnie media dają szybką satysfakcję na wiele sposobów bez własnego wysiłku dziecka. Dlatego współczesnym dzieciom przychodzi coraz trudniej zajmowanie się czymś przez dłuższy czas, zwłaszcza tam, gdzie sukces nie jest łatwy ani szybko odczuwalny. Konsumpcjonizm stoi w opozycji do zasady wkładania wysiłku w to, co chcemy osiągnąć. Niszczy motywację do wysiłku, w tym wysiłku umysłowego.

Młody człowiek musi zrozumieć, że nie może mieć wszystkiego i że osiągnięcie celu wiąże z nakładem pracy. Dlatego mądry rodzic powinien powstrzymać się przed zasypywaniem swojego dziecka zabawkami i gadżetami na każde jego życzenie. Nie może ulegać naciskom i dąsom pociechy, która domaga się kolejnej zabawki. Dziecko musi nauczyć się powstrzymywać od natychmiastowego zaspokajania potrzeb. Odsuwanie w czasie chwili, w której potrzeba zostanie zaspokojona, ma znaczący wpływ na kształtowanie postawy gotowości do pracy, wysiłku i skupienia. Umiejętność czekania trzeba wyćwiczyć. Sprzyja temu unormowany tryb życia: stałe pory posiłków, snu, pracy i zabawy, jasno określone obowiązki dziecka, czytelnie wytyczone granice.

Rozwijanie motywacji dziecka do podjęcia wysiłku związane jest z odnoszeniem przez nie sukcesów. Ponieważ sukces zachęca do kolejnych działań, należy stwarzać takie sytuacje, w których można go osiągnąć. Strach przed porażką zniechęca, trzeba zatem dobrze dopasować zadania do możliwości dziecka, aby nie doznawało zbyt wielu porażek. Od tego, czy dziecko ma nadzieję na sukces, czy też odczuwa strach przed porażką zależy jego wiara we własne siły. Wspieranie samodzielności jest kolejnym warunkiem potrzebnym do tego, by dziecko chętnie podejmowało wysiłki. Polega ono na pozostawieniu dziecku możliwości szukania rozwiązań, dając mu jedynie wskazówki, w jakim kierunku ma podążać. Dziecko musi także łączyć swoje zachowania ze skutkami i uznawać je za swoje. Zrozumieć, że nie tylko sukces jest jego zasługą, ale także za porażkę ponosi winę ono samo, a nie nauczyciel czy pech. Poczucie odpowiedzialności za własną aktywność wpływa znacząco na uwagę i wytrwałość. Trudności z koncentracją mogą być wynikiem sytuacji rodzinnej. Jeśli w domu jest jakieś konflikt (nawet taki pozornie niewidoczny jest wyczuwany przez dzieci), dziecko jest obciążone psychicznie i gwałtownie spada jego gotowość do podejmowania wysiłku. Strach związany z wyczuwanym zagrożeniem sieje niepewność i nie sprzyja wysiłkowi umysłowemu. Do skupienia uwagi dziecko potrzebuje spokoju, pewnej i stabilnej sytuacji w rodzinie oraz oparcia w rodzicach.

Czasem problemy ze skupieniem się i wytrwałością mogą się wiązać z niższą sprawnością intelektualną dziecka. Rodzicom trudno jest rozpoznać i zaakceptować intelektualne ograniczenia ich dziecka, chociaż już w przedszkolu można zauważyć pierwsze symptomy wskazujące na to. Takie dziecko w sytuacji edukacyjnej nie nadąża z przyswajaniem wiedzy i nieustannie doznaje porażek. Jego poczucie własnej wartości wciąż słabnie, więc próbuje się ono jakoś bronić. Zaczyna unikać sytuacji narażających go na porażkę, wykazuje mniejszą gotowość do wysiłku, a co za tym idzie – mniejszą uwagę i wytrwałość. Czyli przestaje się skupiać.

Oprócz niepełnosprawności intelektualnej problemy z koncentracją mogą się pojawiać w związku z częściowymi zaburzeniami funkcji poznawczych takimi jak dysleksja, dysortografia, czy dyskalkulia. Pomimo normy intelektualnej dziecko ma ogromne trudności z opanowaniem czytania, pisania lub liczenia. Doświadczając ich szybko dochodzi do odczuwania własnej porażki, co prowadzi do obniżenia gotowości do pracy i wysiłku umysłowego.

Przyczyny zaburzeń koncentracji u każdego dziecka mogą być inne, należy jednak starać się je odkryć i wyeliminować. W tym celu niezbędna jest współpraca rodziców ze szkołą, ale także ze specjalistami z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej lub Poradni Zdrowia Psychicznego. Daje to szansę na właściwą diagnozę i podjęcie odpowiedniej terapii. 

Sami rodzice powinni zdawać sobie sprawę z tego, że koncentracja nie jest wyizolowaną cechą, lecz umiejętnością, której dziecko uczy się od maleńkości poprzez rozwiązywanie ciągle nowych i coraz trudniejszych zadań w zabawie i w życiu codziennym. Każde działanie związane z wysiłkiem i pokonywaniem trudności jest szkołą koncentracji. Dlatego dzieci powinny uczestniczyć w pracach domowych, mieć do wykonania konkretne zadania, wypełniać swoje obowiązki. Dzięki temu uczą się podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów, a także wytrwałości. Wspaniałą okazją do doskonalenia koncentracji jest zabawa z dzieckiem.

Pozytywne efekty przynoszą wszelkie gry: planszowe, konstrukcyjne, zręcznościowe, logiczne. Podczas zabawy dziecko uczy się czekania na swoją kolej i odraczania zaspokojenia potrzeby, co jest bardzo ważną umiejętnością rozwojową. Śledząc przebieg gry dostosowuje do niej swoje zachowania, uczy się wytrwania w niej do końca, nawet w sytuacji braku wygranej. W bezpiecznych domowych warunkach uczy się jak radzić sobie z frustracją. Regularna zabawa z dzieckiem kilka razy w tygodniu może znacząco wpłynąć na poprawę jego zaburzenia koncentracji. 

psycholog – Małgorzata Niedzieska

Weyhreter, H. Trudności z koncentracją uwagi. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.