Dojrzałość szkolna

Zagadnienie „dojrzałości szkolnej” stało się obiektem badaczy już na początku XX wieku. Wówczas termin ten związany był z zespołem cech psychofizycznych, spontanicznie ukształtowanych w procesie rozwoju, umożliwiających podołanie obowiązkom szkolnym.

Istotne dla definiowania tego pojęcia, stały się więc dwa aspekty: właściwości dziecka oraz wymagania szkolne. Prof. J. Zabłocki twierdzi, iż ogólne opisanie dojrzałości szkolnej można sprowadzić do ujęcia statycznego, traktując dojrzałość szkolną jako efekt określonego poziomu rozwoju dziecka oraz do ujęcia dynamicznego, obejmującego zmiany zachodzące w dziecku, które ostatecznie pozwalają mu podjąć naukę. Jednak, biorąc pod uwagę określony zespół cech, ujawniający się około 6-7. roku życia dziecka, które pozwalają na dostosowanie się do nowej rzeczywistości, jaką jest nauka szkolna, można stwierdzić, iż powyższa definicja dojrzałości szkolnej ma charakter względny, bowiem skupia się na wyniku określonego etapu rozwoju, związanego z danym wiekiem.

Założenie mówiące o tym, iż przeciętny poziom inteligencji dziecka, przypadający na 6-7. rok życia, ma wystarczyć do osiągnięcia dojrzałości szkolnej, w praktyce zostało obalone, gdyż problemy w realizacji różnych zadań szkolnych mają nie tylko dzieci o przeciętnym ilorazie inteligencji, ale także te, których poziom inteligencji jest znacznie wyższy. Zaczęto więc, poszukiwać innych uwarunkowań. Między innymi, powstały próby określenia dojrzałości szkolnej za pomocą inteligencji oraz zdolności do skupienia uwagi.

W latach 30. XX wieku zaczęto zastanawiać się nad sposobami pomocy dzieciom z niedostateczną dojrzałością do podjęcia nauki szkolnej. Zwrócono wówczas uwagę na to, iż określenie poziomu dojrzałości dziecka nie stanowi jeszcze wyroku o jego przyszłych sukcesach, gdyż te zależą również od organizacji pracy szkoły, od jego relacji z rówieśnikami i nauczycielem, jak również od środowiska rodzinnego oraz warunków, w jakich żyje.

Kolejne badania rozeszły się w dwóch nurtach, reprezentowanych przez szkołę lipską oraz wiedeńską. Pierwszy z nich, wskazywał na duże znaczenie, jakie dla dojrzałości szkolnej ma dojrzałość umysłowa dziecka. Drugi zaś, przyjął za podstawę dobrego funkcjonowania dziecka 6-7. letniego, dobrą adaptację do warunków szkolnych, czyli umiejętność koncentracji uwagi, zdolność działania intencjonalnego oraz poziom sprawności intelektualnej, a więc umiejętność rozpoznania i rozumienia symboli.

Jednak wśród wielu badaczy zajmujących się problemem dojrzałości szkolnej, na szczególną uwagę wśród wielu badaczy, zasługuje postać Daniela Golemana, który wymienił siedem składników gotowości szkolnej, związanych z inteligencją emocjonalną:
1. Wiara w siebie. Poczucie kontroli, panowania nad własnym ciałem, zachowaniem i otaczającą rzeczywistością; przekonanie dziecka, że uda mu się zrobić to, czego się podejmie i że dorośli pomogą mu w razie potrzeby.
2. Ciekawość. Przekonanie, że dowiadywanie się nowych rzeczy jest czymś pozytywnym i sprawia przyjemność.
3. Intencjonalność. Chęć i zdolność wpływania na bieg spraw oraz wytrwałe do tego dążenie.
4. Samokontrola. Zdolność kształtowania i kontrolowania swoich działań w sposób odpowiedni do wieku: poczucie kontroli wewnętrznej.
5. Towarzyskość. Zdolność nawiązywania kontaktów z innymi, opierająca się na poczuciu wzajemnego zrozumienia.
6. Umiejętność porozumiewania się. Chęć i zdolność wymiany myśli, uczuć i pomysłów z innymi. Jest to związane z uznaniem innych i przyjemnością, jaką sprawia dziecku rozmowa z innymi osobami, również z dorosłymi.
7. Umiejętność współdziałania. Zdolność traktowania swoich potrzeb na równi z potrzebami innych członków grupy i harmonizowanie ich.

Autor wyjaśnia, iż rodzice i nauczyciele zgodnie twierdzą, że dzieci, które dobrze orientują się w swoich emocjach i potrafią panować nad nimi oraz są mało konfliktowe.

Polscy naukowcy natomiast, definiują dojrzałość szkloną jako efekt dwóch procesów – dojrzewania i uczenia się, albo osiągnięcia przez dziecko odpowiedniego poziomu rozwoju psychicznego. S. Szuman uważa, iż dojrzałość szkolna jest: „osiągnięciem przez dzieci takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwymi i podatnymi na systematyczne nauczanie i wychowanie szkoły podstawowej „.

Badania prowadzone przez kolejnych przedstawicieli psychologii rozwojowej nad dojrzałością szkolną udowodniły, że środowiskowo uwarunkowane możliwości uczenia się odpowiadają za osiągnięcie dojrzałości.

Dziś dojrzałość szkolną traktuje się nie tylko jako zależną od spontanicznych procesów dojrzewania, ale także jako wynik interakcji pomiędzy zdatnym do szkoły dzieckiem a środowiskiem rodzinnym i wychowaniem przedszkolnym. Dlatego też niemieckie pojęcie Schulreife, oznaczające dojrzałość szkolną, zostało wyparte przez Schulfertigkeit – termin oznaczający zdatność lub gotowość szkolną. Granica między pojęciami: gotowości szkolnej i dojrzałości szkolnej jest jednak mało wyrazista i trudna do zdefiniowania. Według prof. B. Wilgockiej-Okoń różnicę tę można rozpatrywać na podstawie rozumienia samego procesu dojrzewania oraz roli uczenia się w procesie rozwojowym (B.Wilgocka-Okoń, 2003). Zdaniem autorki „w pierwszym przypadku wychodzi się z założenia, że ćwiczenia, kształtowanie pewnych właściwości dziecka, stwarzają szansę osiągnięcia dojrzałości szkolnej. Tu więc, zwraca się uwagę na moment przygotowania, czy gotowości do podjęcia zadań szkolnych. W drugim przypadku zakłada się, że dokonujące się w dziecku zmiany rozwojowe mają charakter spontaniczny i wiążą się z dojrzewaniem. Kierowanie rozwojem przypisuje się tu złożonemu mechanizmowi biologicznemu, jakim jest dojrzewanie. Dojrzałość zaś, traktuje się jako moment charakteryzujący się wrażliwością na oddziaływania zewnętrzne, które mogą modyfikować kierunek i dynamikę zmian, jakie zachodzą w rozwoju”. Również według W. Brejnaka dojrzałość szkolna to wynik procesu dojrzewania o charakterze biologicznym, natomiast gotowość szkolna tworzy się podczas procesów wychowania, nauczania i uczenia się.

Gotowość dziecka do szkoły określa się więc, jako interakcję właściwości dziecka i właściwości szkoły. Taki punkt widzenia wyrasta z koncepcji zakładających z jednej strony znaczący wpływ otoczenia społecznego, na rozwój człowieka, a z drugiej – podkreślających jego aktywny udział w tworzeniu (optymalnego dla siebie) środowiska rozwoju.

W Polsce, jak również w innych krajach terminy: „dojrzałość szkolna” i „gotowość szkolna”, używa się zamiennie. W. Brejnak zauważa jednak, że stosowanie określenia „gotowości szkolnej”, zamiast „dojrzałości szkolnej” posiada swych zdecydowanych zwolenników. Ich zdaniem pojęcie „gotowości szkolnej” dziecka, niesie w sobie treści związane z podmiotowością, samodzielnością, wrażliwością i zainteresowaniami dziecka oraz z jego dążeniem do pokonywania trudności. Pojęcie to nie dzieli dzieci na dojrzałe i niedojrzałe, ale skupia uwagę nauczycieli i rodziców na dziecku i jego aktywności.

Kryteria dojrzałości szkolnej

Każde dziecko przystępujące do nauki w szkole powinno spełniać kryteria dojrzałości szkolnej, umożliwiające mu prawidłowy „start” na progu rozpoczynającej się edukacji. Wojciech Brejnak w swojej książce „Czy twój przedszkolak dojrzał do nauki” wymienia następujące kryteria dojrzałości szkolnej:
1. dojrzałość fizyczną,
2. dojrzałość intelektualną,
3. dojrzałość społeczno-emocjonalną,
4. dojrzałość do nauki czytania i pisania,
5. dojrzałość do nauki matematyki.

Dojrzałość fizyczna

Dziecko wstępujące do szkoły powinno posiadać zwiększoną zdolność do dłuższego wysiłku, prawidłowo opanowane ruchy lokomocyjne (duża motoryka, np.: chodzenie, bieganie, skakanie) oraz sprawne ruchy rąk (mała motoryka). Przy czym rośnie umiejętność utrzymania ciała w równowadze, następuje wzrost i doskonalenie ruchów narzędziowych. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko potrafi malować, szyć, lepić, rysować utrzymując się w linii wyznaczonego kierunku.

Rozwój motoryczny zależy od zmian w układzie kostno-mięśniowym oraz od doskonalenia się układu nerwowego, a zwłaszcza analizatora wzrokowego, słuchowego, węchowego i kinestetycznego (równowaga i położenie ciała). Niesie on za sobą rozszerzenie możliwości poznawczych dziecka, rozwój umysłowy, rozwój kontaktów społecznych, wykształcenie potrzeby samodzielności i niezależności.

Dziecko dojrzałe fizycznie powinno więc, posiadać odpowiednie do wieku wzrost, wagę, sprawne narządy wewnętrzne, a ponadto sprawne analizatory – słuchowy i wzrokowy, prawidłowo działające narządy mowy. Wykazuje się ono dobrym stanem zdrowia, odpornością na choroby i zmęczenie. Oprócz tego, posiada opanowane precyzyjne ruchy rąk palców, niezbędnych przy pisaniu oraz wykształconą orientację kierunkową i przestrzenną (w odniesieniu do położenia i schematu własnego ciała).

Dojrzałość intelektualna

Rozwój procesów poznawczych jest podstawą rozszerzenia się orientacji dziecka w świecie.

Procesy percepcyjne należą do tych funkcji poznawczych, które warunkują rozwój intelektualny dziecka. W wieku 6-7. lat wzrasta wrażliwość wzrokowa, przejawiająca się tym, że dziecko poprawnie różnicuje i nazywa kolory. Procesy spostrzegania rozwijają się równolegle do rozwoju sensoryczno-motorycznego, pamięci, języka, a także myślenia. Z procesami percepcyjnymi ściśle związana jest uwaga, która pod wpływem zainteresowań i aktywności dziecka, staje się trwalsza. Natomiast aktywność dziecka wpływa na kształtowanie się uwagi dowolnej, chociaż nadal dominuje uwaga mimowolna.

Funkcja słuchowa jest także istotna z punktu widzenia rozwoju dziecka. Posiada ona związek z kształtowaniem się mowy. Jednym z elementów czynności percepcji mowy jest słuch fonematyczny, czyli umiejętność rozróżniania dźwięków mowy (fonemów). Dlatego też, niezbędnym warunkiem kształtowania się mowy u dziecka jest osiągnięcie odpowiedniego do wieku poziomu rozwoju funkcji słuchowych. Dziecko w wieku 6-7. lat powinno posiadać zakończony rozwój dźwiękowej strony mowy, natomiast zdolność do rozróżniania fonemów powinna rozwijać się dalej. Poziom rozwoju mowy prawidłowo rozwijającego się dziecka, odpowiada poziomowi myślenia. Dzięki regulacyjnej funkcji mowy dziecko może rozwijać wewnętrzny plan działania. W umyśle dziecka zaczynają tworzyć się i dojrzewać operacje konkretne.

Dzieci w tym wieku zapamiętują wielorakie treści najczęściej w sposób mechaniczny, często bez ich dokładnego zrozumienia. Oprócz tego lepiej pamiętają materiał konkretny: obrazkowy, różne czynności ruchowe i manipulacje, co ma związek z jeszcze słabo rozwiniętą pamięcią słowno-logiczną.

Podsumowując, dziecko dojrzałe intelektualnie jest zainteresowane otaczającym go światem, a także odczuwa potrzebę poznawania go i uczenia się. Posiada ono odpowiedni zasób słów, prawidłowo wymawia wszystkie głoski, swobodnie wypowiada się na temat swoich przeżyć, zaobserwowanego zdarzenia lub oglądanego obrazka. Porozumiewa się także z dorosłymi i rówieśnikami za pomocą mowy rozumianej dla odbiorców. Ponadto, dziecko 6-7. letnie słucha uważnie poleceń i rozumie ich treść, skupia uwagę na żądanie i potrafi koncentrować się na zabawie. Zapamiętuje treść bajki, wiersza i potrafi ją odtworzyć.

Dojrzałość emocjonalno-społeczna

Osiągnięcie odpowiedniego poziomu dojrzałości społeczno-emocjonalnej przez dzieci 6-7. letnie jest uzależnione od wzorców socjalizacyjnych, z którymi się zetknęły, jak również od stosowanych wobec nich środków wychowawczych. Klimat uczuciowy panujący w domu rodzinnym dziecka, jeśli jest prawidłowy, kształtuje, utrwala i wzbogaca umiejętność wymiany emocjonalnej i uczuciowej, a także stanowi dla niego źródło poczucia bezpieczeństwa.

W życiu dziecka, również poza środowiskiem rodzinnym, pojawiają się osoby ważne uczuciowo. Mogą być to zarówno rówieśnicy, jak i dorośli. Rozszerzenie i wzbogacenie doświadczeń uczuciowych dziecka, kształtuje jego uspołecznienie oraz umiejętności różnicowania przeżyć emocjonalnych.

Dziecko w tym okresie posiada bogate i zróżnicowane życie uczuciowe (przeżywa gniew, radość, niechęć wstyd, zazdrość). Jego uczucia mają przede wszystkim charakter afektywny i impulsywny. Potrafi ono także przewidzieć nie tylko intelektualne, ale także emocjonalne skutki swojego zachowania. Duże znaczenie ma również zrównoważenie emocjonalne dziecka, które umożliwia mu właściwe reagowanie wobec problemów i trudności szkolnych takich jak np.: stres czy wrażliwość na ocenę.

W tym okresie charakterystyczne dla dziecka jest to, iż żyje ono przekonaniem, iż dorośli wymyślili normy, więc nieprzestrzeganie ich jest według nich gorszym wykroczeniem wobec dorosłych niż dzieci. A. Sędek zwraca uwagę, że w teorii Piageta dziecko 6-7 letnie znajduje się w fazie konformizmu, a więc podporządkowuje się ono nakazom i zakazom dorosłych, ponieważ utożsamia się z nimi jako z najwyższymi autorytetami i pragnie ich aprobaty i wyróżnienia.

Reasumując, dziecko dojrzałe społeczno-emocjonalnie: potrafi łatwo nawiązywać kontakty społeczne z dorosłymi i rówieśnikami oraz nie szuka notorycznie oparcia w starszych. Potrafi prawidłowo zachowywać się w grupie, współpracując z innymi i podporządkowując się poleceniom, jak również wskazówkom nauczyciela. Ponadto przestrzega reguł gier zespołowych i nie popada w konflikty z innymi. Dziecko 6-7. letnie odczuwa więź emocjonalną z rówieśnikami oraz jest w stanie przeżywać ich smutki i radości. Opinia innych jest dla niego ważna, gdyż jest ono wrażliwe na ocenę, ale także potrafi być krytyczne wobec siebie. Dziecko w tym wieku jest również samodzielne i zaradne: potrafi dbać o własne rzeczy, sprząta po zabawie oraz chętnie pomaga w drobnych pracach domowych. Pomimo względnej odporności na stres, potrafi sprostać emocjonalnie porażkom i niepowodzeniom.

Dojrzałość do uczenia się matematyki

Według profesor Edyty Gruszczyk-Kolczyńskiej, podatność na uczenie się matematyki w warunkach szkolnych zależy od tego czy dziecko:
– opanowało umiejętności składające się na dziecięce liczenie: sprawne liczenie i rozróżnianie prawidłowego liczenia od błędnego, ustalanie równoliczności, nie tylko przez policzenie elementów, ale i przez ustawianie ich w pary po jednym elemencie z porównywanych zbiorów, a także wyznaczanie wyniku dodawania i odejmowania, poprzez liczenie na zbiorach zastępczych, obliczanie łatwiejszych przypadków w pamięci,
– rozumuje operacyjnie na poziomie konkretnym,
– potrafi układać i i rozwiązywać łatwe zadania, znajdujące się w dziecięcych podręcznikach i zeszytach ćwiczeń, przedstawione przy pomocy reprezentacji ikonicznych lub symbolicznych,
– potrafi rozumnie zachowywać się w sytuacjach trudnych, wymagających wysiłku umysłowego, koncentracji,
– umie wykonać złożone czynności pod kontrolą wzroku, takie jak: wycinanie z papieru, układanie z klocków, rysowanie.

Dojrzałość do nauki czytania i pisania

Zdaniem profesor Grażyny Krasowicz-Kupis , opisując dojrzałość do nauki czytania i pisania, należy odwołać się do definicji tych procesów, jak również przyjąć założenia, że czytanie i pisanie stanowią:
1. czynność językową – formę komunikacji opartą na języku,
2. czynność metajęzykową opartą na:
a. świadomość relacji druk -słowo,
b. świadomości relacji głoska-litera,
c. świadomości środków językowych użytych do formowania wypowiedzi i ich kontroli,
3.czynność metapoznawczą, wymagającą świadomej kontroli procesów poznawczych zaangażowanych w czytanie , a dokładniej – w rozumienie tekstu.
G. Krasowicz-Kupis uważa, iż na dojrzałość dziecka do nauki czytania i pisania składają się następujące komponenty:
1. nastawienie i motywacja – pozytywne nastawienie i motywacja do posługiwania się pismem,
2. rozwój intelektualny – rozwój myślenia na poziomie operacyjnym – operacyjność myślenia związana z jego odwracalnością pozwala na korzystanie z elementów alfabetu – warunkuje manipulowanie nimi – analizę, syntezę, klasyfikowanie, uogólnianie,
3. rozwój mowy i języka – umiejętności komunikacyjne i przyswojenie systemu językowego przede wszystkim odnosi się do przyswojenia systemu językowego w każdym z jego sfer, co jest równoznaczne z opanowaniem symboli i reguł językowych,
4. świadomość językowa – oznacza świadomość istnienia symboli językowych i reguł języka, dzięki czemu dziecko świadomie używa środków językowych w praktyce, kontroluje poprawność i wykonywanie intencjonalnych operacji na języku (na wyrazach czy zdaniach),
5. świadomość pisma – oznacza ona zrozumienie funkcji pisma, a dotyczy jego zastosowań.

Podsumowanie

Dziecko rozpoczynające naukę szkolną powinno osiągnąć pełną dojrzałość szkolną, tzn., taki poziom rozwoju fizycznego i psychoruchowego, który będzie pozwalał mu na podołanie obowiązkom szkolnym, przyswojenie wiedzy oraz umiejętności przewidzianych w programie nauczania, za pomocą odpowiednich metod dostosowanych do jego możliwości. Ponadto osiągnięcie dojrzałości szkolnej zapewni dziecku prawidłowe przystosowanie do społecznego życia klasy i szkoły. Warunkiem jej osiągnięcia jest odpowiedni rozwój fizyczno-somatyczny, poznawczy, oraz społeczno-emocjonalny dziecka. Zależy on nie tylko od spontanicznych procesów dojrzewania, ale także od czynników środowiska rodzinnego i wychowania przedszkolnego.

Dalida Magda Ahmad

Bibliografia:
1. Brejnak, W. (red). (2002). Biuletyn informacyjny Oddziału Warszawskiego PTD, nr 23/2002, wydanie specjalne: O pomyślny start ucznia w szkole. Warszawa: Adam.
2. Brejnak, W. (red). (2006). Biuletyn Informacyjny Oddziału Warszawskiego PTD, nr 32/2006. Warszawa: Adam.
3. Brejnak, W. (2006). Czy twój przedszkolak dojrzał do nauki. Warszawa: Lekarskie PZWL.
4. Brejnak, W. (1993). Kocham i wychowuję. Warszawa: Adam.
5.Wilgocka Okoń, B.(2003).Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich. Warszawa: Akademickie Żak.
6. Stypułkowska, J.(red.). (2004). Problemy rozwoju i wychowania. Warszawa: Naukowe Medium