Objawy ryzyka dysleksji

To, że u dziecka wystąpi dysleksja można przewidzieć już we wczesnym okresie, zauważając objawy ryzyka dysleksji. Międzynarodowe Towarzystwo Dysleksji definiuje pojęcie dysleksja (tłum. M. Bogdanowicz) jako jeden z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Określa, iż jest to specyficzne zaburzenie uwarunkowane konstytucjonalnie. Polega na występowaniu trudności w dekodowaniu słów pojedynczych, co często jest odzwierciedlane w niewystarczających zdolnościach przetwarzania fonologicznego.

Trudności te są zwykle niewspółmierne do wieku dziecka, innych zdolności poznawczych oraz umiejętności szkolnych. Trudności te nie wynikają z ogólnego zaburzenia rozwoju czy zaburzeń sensorycznych. Dysleksja objawia się poprzez różne trudności w stosunku do różnych form komunikacji językowej. Często poza trudnością związaną z czytaniem występuje także duża trudność w opanowaniu czynności pisania oraz poprawnej pisowni.

Osoby, które są narażone na wystąpienie dysleksji, dysgrafii czy dysortografii to takie, u których występuje obciążenie genetyczne, czyli u kogoś w rodzinie występowało już to zaburzenie, takie osoby, które pochodzą z ciąży bądź porodu przebiegających nieprawidłowo, oraz takie, które przejawiają nieprawidłowości w rozwoju psychomotorycznym, czyli mają symptomy ryzyka dysleksji.

Często podejrzenie występowania dysleksji u dziecka pojawia się dopiero pod koniec klasy trzeciej Szkoły Podstawowej, kiedy to pomimo ćwiczeń i wsparcia edukacyjnego problemy w nauce utrzymują się. Warto jednak zwrócić uwagę dużo wcześniej na symptomy, które mogą być zapowiedzią trudności w czytaniu i pisaniu. Im więcej takich symptomów zostanie zauważonych, tym większe prawdopodobieństwo, że zaburzenie wystąpi.

M. Bogdanowicz wymienia objawy ryzyka dysleksji, które można zauważyć nawet już w pierwszym roku życia:

• W wieku niemowlęcym, czyli w pierwszym roku życia dziecka zauważa się opóźnienie w rozwoju ruchowym lub rozwój nietypowy. Dziecko może nie raczkować lub raczkować niewiele, a siedząc bądź stojąc gorzej utrzymywać równowagę. U dziecka można zaobserwować minimalne dysfunkcje neurologiczne, przejawiające się w obniżonym tonusie mięśniowym, asymetrycznej pozycji ciała, gdy maluch leży i siedzi, utrzymywaniu się pierwotnych odruchów wrodzonych, pomimo to, że powinny do końca pierwszego roku życia zaniknąć.

• W wieku poniemowlęcym, czyli gdy dziecko ma 2-3 lata, zauważa się opóźnienie w rozwoju ruchowym poprzez trudności dziecka w utrzymaniu równowagi, w automatyzacji chodu, czy też w opóźnieniu rozpoczęcia chodzenia lub biegania. Opóźnienie występuje również w rozwoju motoryki rąk. Dziecko może mieć dużą trudność przy czynnościach manualnych, samoobsługowych takich jak zapinanie guzików, ubieranie się, jedzenie łyżką, oraz zabawach takich jak budowanie z klocków. Charakterystycznym objawem jest także brak prób rysowania samodzielnego. Kiedy dziecko ma dwa lata, nie umie naśladować rysowania linii, gdy ma dwa lata i sześć miesięcy nie umie naśladować kierunku poziomego i pionowego linii, a kiedy ma trzy lata nie potrafi narysować koła. Rozwój mowy często jest opóźniony. Pierwsze słowa są później wypowiadane, bo po pierwszym roku życia, zdania proste po drugim roku życia, a złożone po trzecim roku życia.

• W wieku przedszkolnym, czyli gdy dziecko ma 3-5 lat, można zauważyć mniejszą sprawność ruchową w zakresie całego ciała objawiającą się poprzez słabsze bieganie, występowaniem kłopotów z utrzymywaniem równowagi choćby chodząc po krawężniku, trudnością z nauczeniem się jazdy na trójkołowym rowerze czy hulajnodze, niezdarnością i gorszym funkcjonowaniem w zabawach ruchowych. Występuje także słabsza sprawność ruchowa rąk przejawiająca się trudnością bądź niechęcią w wykonywaniu czynności samoobsługowych jak zapinanie guzików czy wiązanie sznurówek. Dziecko wykazuje niechęć do zabaw manipulacyjnych jak choćby nawlekanie koralików. Dziecko także niechętnie rysuje, jego rysunki są uproszczone. Trudno mu budować z klocków. Często nieprawidłowo trzyma w ręku ołówek, przez co naciska nim za mocno lub za lekko. Gdy ma trzy lata nie umie narysować koła, kiedy ma cztery nie potrafi narysować kwadratu i krzyża, a w wieku pięciu nie potrafi rysować trójkąta i kwadratu opartego na kącie. Może występować trudność w złożeniu według wzoru obrazka pociętych puzzli na części czy składaniu układanek. Występuje opóźnienie w rozwoju mowy. Dziecko nieprawidłowo artykułuje głoski, ma problem z wypowiadaniem nawet prostych wyrazów, przekręca je, nie umie tworzyć rymów, ciężko mu zapamiętać wierszyki czy piosenki, nazwy takie jak pory dnia, nazwy posiłków, ma też skąpy zasób słów. Często nie występują przejawy preferencji jednej ręki. Dziecko także myli stronę lewą i stronę prawą.

• W klasie pierwszej, czyli w wieku 6-7 lat, występuje obniżenie sprawności ruchowej widoczne w słabszym bieganiu czy skakaniu, w trudnościach przy wykonywaniu ćwiczeń równoważnych, staniu na jednej nodze , chodzeniu po linii prostej. Problem występuje też przy nauce jazdy na rowerze, hulajnodze, łyżwach, nartach. Przy wykonywaniu precyzyjnych ruchów dziecko przejawia trudności w czynnościach takich jak wiązanie sznurówek, korzystanie z nożyczek czy używanie widelca. Ma też trudności z prawidłowym trzymaniem ołówka. Może w niewłaściwym kierunku rysować pionowe linie, czyli od dołu do góry, oraz poziome, czyli od prawej do lewej. Trudność jest widoczna również przy rzucaniu i chwytaniu piłki oraz przy rysowaniu szlaczków i złożonych figur geometrycznych, gdy dziecko ma 6-7 lat z rysowaniem rombu. Dziecko często przekręca trudne wyrazy. Robi błędy przy wypowiadaniu się. Myli prawidłowe znaczenie przestrzenne przyimków takich jak: nad-pod, za-przed. Ma także trudność w różnicowaniu głosek w porównywaniu słów jak koza-kosa, głosek, które są podobne fonetycznie, np. z-s, b-p, g-k. Myli zbliżone fonetycznie nazwy. Wykazuje trudność przy operacjach na cząstkach fonologicznych, czyli analizie, syntezie, opuszczeniu, dodawaniu, zastępowaniu, przestawianiu. Problem występuje także przy zapamiętywaniu wierszyków i piosenek, w ciągu tego samego czasu więcej niż jednego polecenia. Trudniej dziecko uczy się nazw dni tygodnia czy pór roku. Ciężko wyodrębnić dziecku elementy z całości, choćby w zabawie odnalezienia różnic pomiędzy obrazkami, oraz z syntetyzowaniem elementów w całość. Dziecku sprawia trudność rozróżnianie podobnych kształtów, takich jaki figury geometryczne czy litery. Dziecko może nadal być oburęczne, może nie przejawiać się preferencja jednej ręki. Nadal może mylić stronę lewą i stronę prawą. Trudność objawia się często w określeniu pory dnia. Podczas czytania trudności przejawiają się w czytaniu bardzo wolnym, zwykle w głoskowaniu i nie zawsze dokonywaniu poprawnej wtórnej syntezy, przekręcaniu wyrazów, nie rozumieniu czytanego tekstu. Trudności w pisaniu przejawiane są w zapominaniu liter, mylenie ich, pisaniu liter i cyfr zwierciadlanych, odwzorowywaniu wyrazów zapisując je w kierunku od prawej do lewej strony. Jeżeli objawów występuje wiele, wtedy można przypuszczać, że jest to dziecko ryzyka dysleksji. W przypadku, gdy rodzice i nauczyciele nie znają objawów wystąpienia ryzyka dysleksji, często zdarza się, że są one traktowane jako coś typowego dla dziecka rozpoczynającego naukę w szkole, coś, z czego się wyrasta. Wtedy dopiero w starszych klasach objawy ryzyka bywają zauważane. Warto jednak zwrócić uwagę na wymienione symptomy i jeżeli występują, zgłosić się z dzieckiem na badania diagnostyczne.

• W wieku szkolnym, czyli klasa II-III, występuje obniżenie sprawności ruchowej całego ciała widoczne w trudnością w nauczeniu się jazdy na wrotkach, rowerze dwukołowym, nartach czy łyżwach. Dziecko może przejawiać niechęć w uczestniczeniu w lekcjach WF w związku z trudnością z wykonywaniem części ćwiczeń. Dziecko nie ma opanowanych w pełni umiejętności posługiwania się nożem i widelcem, czynności związanych z ubieraniem się. Może nieprawidłowo trzymać ołówek, zbyt mocno lub zbyt lekko naciskać w trakcie pisania. Trudność przejawia się często w rzutach do celu i łapaniu. Dziecko może wykazywać niechęć do pisania i rysowania, pisać brzydko. Może mieć kłopot z rysowaniem szlaczków, z odtwarzaniem trudniejszych figur geometrycznych. Dziecko nadal może mieć kłopot w wyodrębnieniu elementu z całości, oraz z syntetyzowaniem elementów w całość. Dziecko nadal może przejawiać trudność w rozróżnianiu podobnych kształtów, takich jaki figury geometryczne czy litery. Wymowa może być wadliwa. Może występować przekręcanie wyrazów złożonych, mylenie prawidłowego znaczenia przestrzennego przyimków takich jak: nad-pod, za-przed, także trudność w zapamiętaniu sekwencji nazw jak dni tygodnia i sekwencji czasowej jak wczoraj, dziś, jutro, pojutrze, w zapamiętaniu tabliczki mnożenia. Dziecko może nadal być oburęczne, może nie przejawiać się preferencja jednej ręki. Nadal może mylić stronę lewą i stronę prawą. Trudność może objawiać się w pisaniu liter i cyfr zwierciadlanych i pisaniem wyrazów od prawej strony do lewej. Problemy w czytaniu przejawiają się w wolnym czytaniu techniką głoskowania lub sylabizowania z wtórną syntezą słowa przy popełnianiu małej ilości błędów, albo w szybkim czytaniu i popełnianiu wieli błędów spowodowanym domyślaniem się przez dziecko treści na podstawi kontekstu. Przeczytany tekst jest słabo rozumiany. Problemy w pisaniu przejawiają się w trudności w zapamiętaniu kształtu trudniejszych liter takich jak F,H,G,Ł, w myleniu liter o podobnym kształcie, myleniu liter b, p, d, g, robieniu błędów przy przepisywaniu tekstu. Występuje także mylenie liter podobnych fonetycznie z-s, w-f, k-g, d-t. Kłopotliwe jest zapisywanie zmiękczeń, mylenie i-j, ą-om, ę-en. Bardzo często opuszczane są wyrazy, sylaby, litery, także przestawiane, podwajane. Trudność sprawiają też dyktanda. Typowym objawem jest również pismo fonetyczne pomimo znajomości reguł, np. „chlep” zamiast „chleb” oraz błędy ortograficzne. Trudność przejawia się także przy określaniu pory dnia czy czasu na zegarze. Jeżeli objawy ryzyka dysleksji występują, jeśli dziecko przejawia trudności w szkole pomimo uzyskanej pomocy, należy udać się do poradni psychologiczno-pedagogicznej, aby przeprowadzić diagnozę i odnaleźć przyczyny trudności.

Dominika Tkaczuk – psycholog

Na podstawie: Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji, dysortografii i dysgrafii, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2012.