Pasja w zawodzie nauczyciela i jej znaczenie – czy można czuć satysfakcję z pracy w szkole nie czując powołania?

Wiele osób wybierających zawód nauczyciela zastanawia się pewnie czy nauczyciel to zawód, misja, pasja czy powołanie.

Rozpocznę może od wyjaśnienia tego, czym tak właściwie jest pasja pragnę przytoczyć słowa Wincentego Okonia, który uważa, że pasja to: „zamiłowanie, bardzo silne i trwałe zainteresowanie, tj. nabywana przez człowieka w toku jego rozwoju stała skłonność do zajmowania się pewnymi przedmiotami i sprawami; gdy zamiłowanie opanuje wszystkie myśli i czyny człowieka, staje się jego pasją”[1].

Pasja jest niezwykłą wartością i pełni bardzo ważną rolę w życiu każdego z nas. Bardzo często ma ona swoje źródło w indywidualnych predyspozycjach człowieka oraz jego możliwościach. Człowiek, który oddaje się swojej pasji odczuwa większą motywację do działania i rozwijania swoich umiejętności. Zawód nauczyciela wiąże się z ogromną odpowiedzialnością, potrzebą zaangażowania w pracę, empatią oraz nieskończonymi pokładami cierpliwości. Nauczyciel powinien być przewodnikiem, autorytetem, ale również i przyjacielem. Osobą, która przekazuje wiedzę, umiejętności wartości, które w znaczącym stopniu wpływają na uczniów szczególnie w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, gdyż właśnie w tym okresie jest on pierwszym wychowawcą, opiekunem. Doświadczenia uczniów związane z osobą wychowawcy wpływają również na dalsze lata nauki szkolnej, a nawet na ich przyszłość zawodową. Nauczyciel, który wykonuje swój zawód z pasją poświęca się dla swoich uczniów, z entuzjazmem podchodzi do nowych wyzwań jest świadomy swojej roli. Zawód nauczyciela od początku jego istnienia jest traktowany jako pewnego rodzaju misja i powołanie. Oznacza to, że nauczyciel jest w pełni oddany swojej pracy i uczniom ma satysfakcje z tego jaki zawód wykonuje. Rola jaką nauczyciel pełni w edukacji jest jedną z ważniejszych ról w systemie pedagogicznym i mimo tego, że jest ona na pierwszy rzut oka przyjemna, łatwa w rzeczywistości nie bywa jednak „tak kolorowo”. Dlatego też uważam, że pasja w zawodzie nauczyciela jest niezbędna, kluczowa i bez niej nauczyciel nie jest w stanie oddać się w pełni swojej pracy.

Nauczyciel ma przed sobą wiele wyzwań, zarówno jeśli chodzi o niezwykłą odpowiedzialność związaną z całym procesem kształcenia młodych osób, jak i z ich spojrzeniem na szkołę, edukację. Musi on również sprostać wymaganiom jakie stawiają rodzice uczniów, którzy bardzo często uważają, że to właśnie nauczyciel powinien wychowywać dzieci i za wszelkie niepowodzenia wychowawcze obarczają winą nauczyciela. W dzisiejszym świecie, który owładnęła technologia nauczyciel musi również umieć się odnaleźć. Młodsze pokolenie, które od początku swojego dzieciństwa miało styczność z zasobem takim jak komputer, na pewno świetnie poradzi sobie z nową technologią wykorzystywaną w szkole, natomiast nauczyciele z dłuższym stażem pracy, którzy nigdy wcześniej nie mieli styczności z pracą przy komputerze, będą mieli z tym problem. Młodzi stażem nauczyciele, również tacy którzy dopiero zaczynają pracę w szkole, również bardzo często muszą sprostać sporym wyzwaniom, gdyż zazwyczaj już od pierwszych dni pracy są „rzucani na głęboką wodę” i muszą sami wdrożyć się w cały system, jakim jest edukacja oraz praca z dziećmi. Takie sytuacje wiążą się z ogromnym stresem, presją bardzo często również z uczuciem bezradności, co chcąc nie chcąc odbija się na efektach pracy.

To właśnie pasja, wewnętrzna potrzeba pracy z dziećmi, często „trzyma w ryzach” osoby, które wykonują zawód nauczyciela. Dzieje się tak dlatego, że pasjonaci myślą nie tylko o swoich niepowodzeniach, ale również o tym, że wykonywana praca ma określony cel – mają wewnętrzną motywację do działania i świadomość, że są osoby (dzieci), dla których są oni wzorcem, autorytetem. Może to świadczyć o tym, że aby w pełni oddać się swojej pracy, trzeba ją po prostu kochać i czuć do niej powołanie.

Niektórzy mogą myśleć, że można się po prostu przystosować, przyzwyczaić i wykonywać, to co należy, ale uważam, że to złudne myślenie. Są takie zawody na świecie jak lekarz, nauczyciel, pedagog, psycholog etc., dla których pasja i zamiłowanie do wykonywania zawodu jest niezbędna do tego, by wykonywać go dobrze, z dużym zaangażowaniem i empatią w stosunku do innych. Myślę, że każdy człowiek w procesie swojej edukacji spotkał nauczyciela, dla którego przyjemnością było przychodzenie do szkoły, nauczanie, praca z dziećmi, młodzieżą, przekazywanie wiedzy, czasem wielogodzinne powtarzanie tego samego.

Niestety, zapewne każdy z nas spotkał również takiego nauczyciela, który swoim usposobieniem po prostu zniechęcał do nauczanego przez siebie przedmiotu, wzbudzał respekt (nie taki pozytywny, który wiąże się z szacunkiem), lecz związany ze strachem. Niestety, ja również podczas swojej nauki, zarówno w szkole podstawowej, gimnazjum, jak i liceum częściej spotykałam nauczycieli, którzy sprawiali wrażenie, że ich praca wynika z przymusu. Może właśnie brak tej pasji i powołania do bycia nauczycielem był tego przyczyną.

Bardzo ważną rolę w nauczaniu odgrywa również dobra relacja pomiędzy nauczycielem, a uczniami oparta na wzajemnym szacunku i zaufaniu. Na podstawie informacji zawartych w książce Christophera Daya: Nauczyciel z pasją – jak zachować entuzjazm i zaangażowanie w pracy? Dotyczących wyników badań przeprowadzonych przez Colin Morgan i Glyn Morris wynika, że 60% badanych uczniów uważa, że stopień wysokości przyswajania wiedzy i umiejętności zależy od nauczyciela. Ponad połowa uczniów wskazała na sposób uczenia, 20 % z nich na interpersonalne umiejętności nauczyciela, a 25 % na umiejętność utrzymania dyscypliny i zapanowania nad klasą.

Na pytanie: „dlaczego niektórzy nauczyciele są lepsi od innych?” 59% uczniów wyznało, że ma to związek ze stylem pracy w klasie, a 37% wskazało na relacje między nauczycielem a uczniami[2]. Zawód nauczyciela jest pewnego rodzaju misją społeczną, w której dużą rolę odgrywają kompetencje zawodowe, wiedza, realizacja procesu dydaktycznego oraz wychowawczego, przekazywanie wartości i wiedzy oraz odpowiedzialność, zarówno za ucznia, jak również wobec niego, odpowiedzialność wobec rodziców, a także wobec całego społeczeństwa. „Odpowiedzialność to wskaźnik dojrzałości człowieka. Oznacza gotowość, obowiązek, a nawet konieczność odpowiadania, a więc ponoszenia konsekwencji za własne myślenie, pragnienia, słowa, postawy i działanie…” (M. Rusiecki)[3].

Wszystkie wymienione przeze mnie powyżej wartości związane są z poczuciem pasji do wykonywanego zawodu. Bycie nauczycielem nie jest w cale taką prostą sprawą, ale jeśli wykonuje się ten zawód z powołania, to praca w szkole staje się przyjemnością, a nie codziennym obowiązkiem, czy wręcz udręką.

W pracy nauczyciela – wychowawcy bardzo ważną rolę również odgrywa stworzenie pewnego klimatu opartego na radości. Bardzo ważne jest to w pracy z małymi dziećmi. W momencie kiedy postawa nauczyciela jest otwarta, dobra, radosna, druga osoba łatwiej przyjmuje przekazywane wartości i wiedzę. Zarówno dorośli, młodzież, jak i dzieci z większą łatwością akceptują osobę, która jest życzliwa i uśmiechnięta. Łatwiej jest wtedy nawiązać dobrą współpracę, co potwierdzają słowa Janusza Korczaka „Lata pracy potwierdzały coraz oczywiściej, że dzieci zasługują na szacunek, zaufanie i życzliwość, że miło z nimi w pogodnej atmosferze łagodnych odczuwań, wesołego śmiechu, rześkich pierwszych wysiłków i zdziwień, czystych, jasnych, kochanych radości, że praca raźna, owocna i piękna…”[4].

Praca nauczyciela – pedagoga powinna polegać na oddaniu się swoim podopiecznym. Prawdziwym pedagogiem powinna być osoba, która jest wzorem do naśladowania i wzbudza ogólny szacunek wśród uczniów. Pozwolę sobie przytoczyć tutaj słowa wspaniałego wychowawcy i pedagoga Janusza Korczaka „Wychowawca, który nie wtłacza, a wyzwala, nie ciągnie, a wznosi, nie ugniata, a kształtuje, nie dyktuje, a uczy, nie żąda, a zapytuje, przeżyje wraz z dzieckiem wiele natchnionych chwil, łzawym wzrokiem nieraz patrzeć będzie na walkę anioła z szatanem, gdzie biały anioł tryumf odnosi…”[5]. Dlatego też dla pełnej realizacji swoich celów potrzebna jest życiowa pasja do wykonywania tego zawodu, gdyż właśnie wtedy można czuć satysfakcję z tego co się robi, a to wszystko przyczynia się do osiągnięcia uznania i szacunku wśród uczniów i ich rodziców.

Bardzo istotna jest perspektywa patrzenia na edukację i szkołę. W momencie kiedy uczniowie dostrzegą zaangażowanie, chęć pracy to, że są ważni, będzie to działać w dwie strony. W pracy nauczyciela bardzo istotną kwestią jest prawidłowa umiejętność komunikacji, która jest niezbędna w przepływie informacji. Niestety bardzo często zdarza się, że studia pedagogiczne wybierają osoby, które nie czują pasji i powołania do pracy w szkole. Dzieje się tak, ponieważ nie ma wielkich trudności, aby dostać się na ten kierunek oraz istnieje przekonanie, że jest on łatwy do ukończenia. Dlatego decyzja o wyborze zawodu nauczyciela powinna być w pełni świadoma.

Nauczyciel to zawód, w którym niezbędne jest powołanie. Zawód ten wymaga odpowiedniej osobowości. Dlatego też powołanie i świadomość tego, że jest się na odpowiednim miejscu, jest niezbędne. Powołanie połączone z poczuciem pasji i wiedzą jest kluczowym elementem pracy pedagogicznej. Istotna jest także umiejętność kierowania własną osobą, by nie zamienić chęci rozszerzania własnych horyzontów w pęd po awans zawodowy.

Nauczyciel, który wykonuje swój zawód z pasją, bezgranicznie oddaje się swojej pracy, ale potrafi nie zatracić się w niej do tego stopnia, by nie stracić w tym wszystkim swojej unikalności. Dobry nauczyciel powinien przekazywać wiedzę i pasję swoim uczniom, wzbudzać w nich zainteresowanie oraz chęć zdobywania i pogłębiania wiedzy.

Należy jednak pamiętać o tym, by pasja nie zamieniła się w obsesję, by nie przedkładać życia szkolnego na życie rodzinne, gdyż taka sytuacja wiąże się z dużym zagrożeniem wystąpienia problemów zarówno na szczeblu szkolnym i zawodowym jak i rodzinnym. Każdy kto zamierza podjąć pracę w szkole powinien zadać sobie pytanie dlaczego? Dlaczego chcę być nauczycielem, co dla mnie znaczy praca z dziećmi, czy daje mi satysfakcję? Nauczycielem nie powinno stać się z przypadku. Należy mieć tu na uwadze ogromną odpowiedzialność za młodych ludzi.

Podczas okresu studiów spotkałam na swojej drodze wiele osób, z którymi nie raz rozmawiałam na temat pracy w szkole, czy po prostu pracy z dziećmi i ku mojemu zaskoczeniu (i poniekąd przerażeniu) mogę stwierdzić, że część z tych osób (na szczęście ta mniejsza) otwarcie mówi, że nie lubi dzieci, że nie ma do nich podejścia, a na zadane przeze mnie pytanie: „dlaczego więc taki kierunek?” Usłyszałam odpowiedź: „bo jest łatwy, nie trzeba się dużo uczyć.” Większość z tych osób nie zdaje sobie sprawy jak takim podejściem może skrzywdzić, zarówno siebie, jak i innych młodych ludzi.

Błędne, według mnie, jest też myślenie, że zawód ten nie wymaga wiele nauki. Wręcz przeciwnie, aby być dobrym nauczycielem czy pedagogiem należy cały czas się dokształcać na wielu różnych płaszczyznach. I tutaj pragnę po raz kolejny podkreślić cechę jaką jest odpowiedzialność. Pedagog, wychowawca, nauczyciel, którzy cechuje się odpowiedzialnością, powinien angażować się w problemy swoich uczniów, jeżeli są one związane z niepowodzeniami edukacyjnymi ,to przyczyn takiego stanu należy szukać w osobie nauczyciela.

Nauczyciel podejmując decyzje odpowiada za nie tylko przed dziećmi, rodzicami, czy oświatą, ale w pierwszej kolejności odpowiada on przed własnym sobą. W pracy z dziećmi nie można niczego udawać czy też ukrywać. Kolejną z głównych wartości bycia dobrym pedagogiem jest przede wszystkim mówienie prawdy i szczerość. Nauczyciel, który jest uczciwy, otwarcie potrafi przyznać się do błędu lub do własnej niewiedzy, zyskuje w oczach uczniów. Mogą oni wówczas dostrzec, że każdy ma prawo czegoś nie wiedzieć i często dzieci niedocenione lub z niskim poczuciem własnej wartości, czują się lepiej i mają poczucie, że nauczyciel jest również tylko człowiekiem. Kolejną wartością istotną dla tego zawodu jest sprawiedliwość, która mocno związana jest z tolerancją i akceptowaniem różnorodności.

Cierpliwość to kolejna cecha niezbędna w zawodzie nauczyciela. Oprócz pracy z dziećmi, cierpliwość nauczycieli często wystawiana jest na próbę podczas spotkań z rodzicami. Cierpliwość pozwala na wysłuchiwaniu uwag, pomysłów, racji do samego końca i daje możliwość rozsądnego rozpatrzenia danych problemów. Uczniowie powinni mieć poczucie bezpieczeństwa w momencie gdy wychowawca jest blisko, oraz świadomość tego, że mogą liczyć na niego w momencie wystąpienia jakiegoś problemu, czy też w trudnych sytuacjach. Dlatego też zaufanie odgrywa tutaj ważną rolę.

Te wszystkie wartości jakimi są: odpowiedzialność, zaufanie, tolerancja, cierpliwość i akceptacja, są ściśle powiązane z pasją do zawodu. W momencie kiedy ona występuje naturalne jest to, że mamy poczucie ogromnej odpowiedzialności, jesteśmy cierpliwi i akceptujemy różnorodność. Sądzę, że nauczyciel z powołania, taki który wykonuje swój zawód z pasją, ma po prostu cechy charakteru, które są niezbędne w wykonywaniu takiej pracy.

Cechą charakterystyczną dla pracy nauczyciela jest to, że podmiotem wszystkich działań są ludzie, a celem tej pracy jest wychowanie i edukacja „…Dziecko jest istotą rozumną, zna dobrze potrzeby, trudności i przeszkody swojego życia. Nie despotyczny nakaz, narzucone rygory i nieufna kontrola, ale taktowne porozumienie, wiara w doświadczenie, współpraca i współżycie.”[6]

Zawód nauczyciela nie ogranicza się jedynie do przekazywania swojej wiedzy. Jest to szereg innych działań. Chęć realizacji tych wszystkich zadań i próba sprostaniu wymaganiom szkoły, dyrekcji może wpłynąć na przeciążenie pracą. Nauczyciel, według społeczeństwa, pełni swoją określoną rolę społeczną, w której trzeba ciągle się doskonalić, posiadać odpowiednie kompetencje, potrafić radzić sobie w trudnych i stresujących sytuacjach, angażować się emocjonalnie. Wszystkie krytyczne i negatywne uwagi na temat łatwości pracy nauczyciela, zbyt wysokiego wynagrodzenia, krótkich godzin pracy są nieadekwatne do rzeczywistości. Realia są takie, że nauczyciele mają niskie zarobki, a godziny pracy, co prawda mogłyby wydawać się krótkie, ale większość pracy nauczyciel ma do wykonania w domu.

Nauczyciele bardzo często muszą pracować w przepełnionych klasach, w ciągłym hałasie i są poddawani częstej krytyce rodziców. Pełnienie roli nauczyciela w dzisiejszych czasach jest dużo trudniejsze niż kiedyś, gdyż na przestrzeni wieków znacznie zmieniła się jego pozycja i autorytet.

W Starożytności zawód nauczyciela charakteryzował się niezwykłym autorytetem. Osoby wykonujące ten zawód miały najwyższe uznanie oraz szacunek wśród społeczeństwa. Aktualnie w Polsce nauczyciele nie są tak szanowani jak kilkadziesiąt lat temu. Można to chociażby zauważyć w mediach, które pokazują brak szacunku uczniów wobec nauczycieli. Takie warunki mogą spowodować poczucie bezradności, znużenie wykonywaną pracą.

Duże natężenie sytuacji stresowych i poczucie bezradności może przyczynić się do wystąpienia wypalenia zawodowego. „W 1974 roku, kiedy to H.J. Fruedenberger użył określenia wypalenie do oznaczenia stanu wyczerpania jednostki spowodowanego nadmiernymi zadaniami stawianymi jej przez środowisko pracy (fizyczne lub społeczne). Fruedenberger, który badał i opisał fenomen zjawiska wypalenia zawodowego, określił je jako stan wyczerpania jednostki, spowodowany nadmiernymi zadaniami stawianymi przez środowisko pracy. Stwierdził, że na zespół wypalenia zawodowego składają się takie objawy, jak: zmęczenie, ból głowy, zwiększona podatność na zachorowania, drażliwość, zmienność zachowań oraz uczucie stałego znudzenia i zniechęcenia. Traktował wypalenie jako stan zmęczenia, frustracji, będący wynikiem poświęcenia się jakiejś sprawie czy sposobowi życia, które to poświęcenie (sposób życia) nie przyniosło oczekiwanej nagrody, a cały proces spowodowany był niepowodzeniem w realizacji pożądanego i oczekiwanego celu”[7]Każdy człowiek jest inny i w różny sposób odczuwa stres i jego skutki, dlatego też zagrożenie wypaleniem zawodowym jest inne u każdego nauczyciela.

Obowiązkiem każdego nauczyciela jest ukierunkowanie swoich działań na korzyść innych osób poprzez kontakt interpersonalny powiązany z troską. Praca nauczyciela nie polega tylko na przekazywaniu swojej wiedzy. Jak już wspominałam związana jest ona z szeregiem innych działań i powinności, odpowiednim podejściem i traktowaniem podopiecznych z wyrozumiałością i cierpliwością. To wszystko wpływa na zwiększenie odczuwania stresu. Wypalenie zawodowe zaburza funkcjonowanie nauczycieli w każdej sferze. Zaburza relację zarówno z kolegami, jak i uczniami, dyrekcją, jak i negatywnie wpływa na życie rodzinne.

W dzisiejszych czasach wykonywanie zawodu nauczyciela jest nie lada wyzwaniem. Wszystkie zmiany zarówno społeczne, jak i ekonomiczne spowodowały, że bycie nauczycielem nie należy już do bezpiecznych zawodów. Ma to związek z tym, że taka sytuacja jest kolejnym źródłem stresu, gdyż wiąże się z obawą o utratę pracy. Wypaleniu sprzyjają warunki pracy, takie jak: brak pomocy w początkowym okresie pracy dla młodych nauczycieli, zbyt duże wymagania w stosunku do niskiego wynagrodzenia, konflikty z rodzicami uczniów.

Uważam, że na syndrom wypalenia zawodowego dużo bardziej są narażone osoby, które nie czują powołania i pasji do wykonywania tej profesji. W takiej sytuacji ciężko jest bowiem czuć satysfakcję z pracy, nawet jeśli jest ona pożądana, w momencie kiedy się jej po prostu nie lubi.

Podsumowując, chciałabym zaznaczyć, że znaczenie pasji w zawodzie nauczyciela jest bardzo ważne, gdyż jest ono związane tak naprawdę ze wszystkimi wartościami i cechami, którymi powinien charakteryzować się dobry nauczyciel. Bez poczucia pasji nie da się w pełni zaangażować w pracę, jaką jest zawód nauczyciela. Uważam, że nie można w pełni czuć satysfakcji z pracy w szkole, zarówno jako nauczyciel, jak i pedagog nie czując pasji, powołania, nie mając podejścia do dzieci i pewnego rodzaju empatii.

Nawet jeżeli ludzie podejmują się pracy w zawodzie nauczyciela nie czując pasji, to pomimo zaangażowania w pracę, nie są w stanie oddać się jej w taki sposób, jak osoby wykonujące ten zawód z „miłości”. Prędzej, czy później ma to swoje negatywne odbicie zarówno w wynikach i postępach edukacyjnych uczniów, relacjach z nimi oraz ich rodzicami, jak i ze współpracownikami. Tak jak wspomniałam na początku swojej pracy, pewnych zawodów można się po prostu nauczyć, ale do zawodu nauczyciela trzeba czuć pasję, powołanie i poczucie misji. Swoją pracę pragnę zakończyć słowami:

„…Bądź sobą – szukaj własnej drogi. Poznaj siebie, zanim zechcesz dzieci poznać. Zdaj sobie sprawę z tego, do czego sam jesteś zdolny, zanim dzieciom poczniesz wykreślać zakres ich praw i obowiązków…”

Ufam, że po przeczytaniu powyższego, jasne stanie się czy nauczyciel to zawód, misja, pasja czy powołanie i osoby, które nie będą posiadały pasji i powołania, zrezygnują z wykonywania tego zawodu.

Sylwia Kowal

Bibliografia:

1. Agata Woźniak ? Krakowian. Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza
   w Częstochowie. Pedagogika, 2013.
2. Agnieszka Kaczmarczyk, Marek Kątny. Nauczyciel ? zawód, misja czy powołanie? Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne. 2010r.
3. Christopher Day. Nauczyciel z pasją ? jak zachować entuzjazm i zaangażowanie
   w pracy? Przedkład Tomasz Kościuczuk. Wyd. GWP.
4. 4.Janusz Korczak, Dzieła, tom7:Jak kochać dziecko.  Prawo dziecka
   do szacunku, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1993
5. 5.Janusz Korczak, Dzieła, tom 7:Jak kochać dziecko. Dziecko w rodzinie, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1993
6. Jolanta Maciąg, Izabela Stelmasiak. Być nauczycielem ? opiekunem ? wychowawcą. Formacja intelektualna czy rzemiosło? Postulaty, szanse a rzeczywistość.
   Wyd. Adam Marszałek. Toruń, 2013.
7. Marzena Frąckowiak. Dlaczego niektórzy nauczyciele zawsze odnoszą sukces?.
   Wyd. Empi2. Poznań, 2010.
8. Sylwia Jaskulska. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Rocznik Pedagogiczny 38/2015.

Przypisy:

[1]Sylwia Jaskulska. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Rocznik Pedagogiczny 38/2015.

[2]Christopher Day. Nauczyciel z pasją – jak zachować entuzjazm i zaangażowanie w pracy? Przedkład Tomasz Kościuczuk. Wyd. GWP.

[3] Agnieszka Kaczmarczyk, Marek Kątny. Nauczyciel – zawód, misja czy powołanie?. Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne. 2010r.

[4]Janusz Korczak, Dzieła, tom 7: Jak kochać dziecko.  Prawo dziecka do szacunku, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1993.

[5]Janusz Korczak, Dzieła, tom 7: Jak kochać dziecko. Dziecko w rodzinie, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1993.

[6]Janusz Korczak, Dzieła, tom 7: Jak kochać dziecko.  Prawo dziecka do szacunku, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1993.

[7] Agata Woźniak – Krakowian. Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika, 2013.

[8]Janusz Korczak, Dzieła, tom 7: Jak kochać dziecko. Internat, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1993.