Logopedia – Charakterystyka i sposoby realizacji głosek /sz/,/ż/, /cz/, /dż/

Wnikliwa i rzetelna diagnoza to postawa do konstruowania programu terapii logopedycznej u dzieci. Celem pracy korekcyjnej prowadzonej przez logopedę z dzieckiem z wadą wymowy jest uzyskanie możliwie prawidłowej artykulacji głoski oraz jej utrwalenie i automatyzacja w mowie spontanicznej.

Leczenie logopedyczne zaburzonej artykulacji przebiega w następujących etapach:

• etap wstępny – ustalenie zasad postępowania korekcyjnego, wybór właściwych metod pracy,
• etap przygotowawczy – przygotowanie narządów artykulacji do wykonania konkretnych układów artykulacyjnych obowiązujących przy prawidłowej wymowie głosek,
• etap wywoływania głosek – uzyskanie właściwie brzmiącej artykulacji,
• etap utrwalania i automatyzacji głoski w mowie.

Charakterystyka głosek (według „Zabawy i ćwiczenia logopedyczne”)

Głoska /sz/

Głoska /sz/ jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, szczelinową, ustną, twardą i bezdźwięczną. Kiedy jest wymawiana, czubek języka unosi się do wałka dziąsłowego, gdzie tworzy się szczelina. Zęby są zbliżone, wargi zaokrąglone, także lekko wysunięte do przodu. Zbliżone do siebie siekacze oraz wysunięte do przodu wargi wzmacniają szmer, który powstaje przy przeciskaniu się powietrza przez szczelinę. Podniebienie miękkie jest cofnięte, zamyka ono drogę do jamy nosowej, co świadczy o tym, że jest głoską ustną. Podczas artykulacji /sz/ więzadła głosowe są rozsunięte. Głoska wymawiana jest ze wszystkimi samogłoskami z wyjątkiem /i/. Występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie słów. Pojawia się, podobnie jak i pozostałe głoski przedniojęzykowo-dziąsłowe /ż/, /cz/, /dż/ w mowie dziecka około piątego roku życia.

Głoska /ż/

Głoska /ż/ (rz) jest dźwięcznym odpowiednikiem głoski /sz/. Pozostałe cechy artykulacyjne są takie same. Nie występuje w wygłosie słów. Prawidłowa artykulacja pojawia się zazwyczaj samoistnie po uzyskaniu /sz/. Nie występuje w wygłosie słów.

Głoska /cz/

Głoska /cz/ jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, zwarto-szczelinową, ustną, twardą i bezdźwięczną. Jej artykulacja polega przede wszystkim na wytworzeniu najpierw zwarcia, a potem szczeliny między czubkiem języka a wałkiem dziąsłowym.

Głoska /dż/

Głoska /dż/ jest dźwięcznym odpowiednikiem głoski /cz/. Pozostałe cechy artykulacyjne są takie same. Nie występuje w wygłosie słów. Prawidłowa artykulacja pojawia się zazwyczaj samoistnie po uzyskaniu /cz/. Nie występuje w wygłosie słow.

Sposoby realizacji głosek (według „Poradnika dla logopedów, nauczycieli i rodziców” – w bibliografii)

Nieprawidłowa wymowa głosek /sz/, /ż/, /cz/, /dż/ nazywana jest sygmatyzmem. W sygmatyzmie wyróżnia się następujące sposoby realizacji dźwięków:

• elizje – głoski mogą być opuszczane, bądź w ogóle nie artykułowane,
• substytucje – głoski są zastępowane innymi, np:
  • /sz/ – głoskami /s/, /ś/
  • /ż/ – głoskami /z/, /s/, /ś/, /ź/
  • /cz/ – głoskami /c/, /ć/, /ś/
  • /dż/ – głoskami /dz/, /c/, /ć/, /ź/, sporadycznie występują zastępstwa nietypowe, kiedy gloski /sz/, /ż/, /cz, /dż/ są zamieniane na głoski /f/, /t/, /d/, /w/, /ch/,
• deformacje – głoski ulegają zniekształceniom artykulacyjnym, które są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek. W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja wyróżnia się różne typy seplenienia. Najczęściej spotykane jest seplenienie międzyzębowe wargowo-zębowe, boczne i przyzębowe.

Według logopedów przy wymowie międzyzębowej nieprawidłowe jest ułożenie języka. Język wsuwa się między zęby, jest spłaszczony, a powietrze rozprasza się po całej powierzchni. Opuszczenie dolnej szczęki powoduje brak dentalizacji. Brzmienie głosek /sz/, /ż/, /cz, /dż/.

Artykulacja wargowo-zębowa tych głosek polega na niewłaściwym ułożeniu narządów artykulacyjnych, tzn. stykaniu się dolnych siekaczy z górną wargą lub górnych siekaczy z dolną wargą. Język nie bierze wtedy udziału w artykulacji.

Logopeda zwraca także uwagę na wymowę boczną dziecka, gdy nie emituje powietrza w linii prostej, lecz z jednej strony lub z obu stron. Prąd powietrza wydechowego wydostaje się szerokim strumieniem, co powoduje zniekształcenie brzmienia głosek.

Seplenienie przyzębowe charakteryzuje się płaskim ułożeniem przedniej części języka, która przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Powietrze przechodzi szerokim strumieniem, w efekcie czego brzmienie głosek jest przytępione.

Do rzadziej spotykanych rodzajów zaliczamy seplenienie świszczące, krtaniowe, nosowe, wargowe, podniebienne, szumiące i gardłowe.

Bibliografia:

• Katarzyna Szoplik, Seria Logopedia, Zabawy i ćwiczenia logopedyczne, Poradnik dla logopedów, nauczycieli i rodziców, Wydawnictwo Akademickie Warszawa 2002