Związek Oligofrenopedagogiki z fizjoterapią

Wielu pedagogów i fizjoterapeutów coraz częściej zauważa związek oligofrenopedagogiki z fizjoterapią. Uważają oni bowiem, że skuteczna praca nad wychowaniem i edukacją osób niepełnosprawnych, nie jest możliwa bez udziału fizjoterapeuty. W celu wyjaśnienia tego związku zacznę od zdefiniowania pojęcia Oligofrenopedagogiki.

Oligofrenopedagogika jest jednym z działów pedagogiki specjalnej, zajmującym się wychowaniem oraz kształceniem osób z niepełnosprawnością intelektualną. Celem tej dziedziny jest wypracowanie modelu optymalnych warunków do wszechstronnego rozwoju i maksymalnego przystosowania do życia osób upośledzonych umysłowo. Według WHO za niepełnosprawność intelektualną uznaje istotne obniżenie ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego oraz trudności w zachowaniu przystosowawczym, występujące przed 18 rokiem życia, gdzie znane są przypadki nieuleczalne. Wyróżnia się cztery stopnie niepełnosprawności intelektualnej, upośledzenie w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym i głębokim. Z oligofrenopedagogiką bardzo często możemy się spotkać w szkołach oraz przedszkolach specjalnych. W toku zajęć dydaktycznych dzieci są uczone nowych zasobów słów, dzięki czemu zdobywają umiejętność komunikacji z innymi, pozwala im to zrozumieć i zapoznać się z otaczającym ich światem. Podczas zajęć rytmicznych, gimnastycznych pracuje się nad motoryką wychowanków, a także koryguje się ewentualne wady postawy. Pomocna w pracy z dziećmi upośledzonymi intelektualnie jest nauka na ich doświadczeniach, przeżyciach. Na przykład ucząc się o środowisku naturalnym, dzieci idą na spacer do lasu, oczyszczają go ze śmieci, obserwują, dotykają napotkane rośliny, dokarmiają zwierzęta. Ułatwia im to zrozumienie obowiązujących zachowań w danym miejscu, pewnych procesów występujących w naszym środowisku.

Kształtowanie umiejętności porozumiewania się z otoczeniem jest jednym z najistotniejszych aspektów w procesie rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną. Pracą nad ustaleniem odpowiedniej formy komunikacji powinien zajmować się zespół ludzi mających bezpośredni kontakt z konkretnym uczniem np. fizjoterapeuta, psycholog, pedagog, lekarz, rodzina. Należy podkreślić rolę pedagoga, nauczyciel, który powinien koordynować pracę całego zespołu. Aby wybrać odpowiedni sposób komunikacji należy dokonać dokładnej oceny ucznia, jego indywidualnych cech, ograniczeń, rodzaju i specyfiki niepełnosprawności.

Niezwykle trudnym zadaniem wydaje się być nauka porozumiewania z osobami upośledzonymi w większym stopniu, które mają zaburzone procesy mowy i percepcji. Istnieją jednak sposoby komunikacji niewerbalnej, które dobiera się w zależności od możliwości pacjenta. Naucza się między innymi języka migowego, graficznego, piktogramów lub zdjęć, bądź przy pomocy sygnałów dźwiękowych, jak dzwonek. Dobrym sposobem jest stworzenie albumów z piktogramami. Układa się je według określonego schematu, dzięki temu pacjent zapamiętuje lokalizację poszczególnych piktogramów i może się bez problemu, biegle porozumiewać innymi osobami.

Niepełnosprawność intelektualną dzieli się na kilka stopni. Jednym z nich jest upośledzenie w stopniu głębokim, objawiające się degradacją życia psychicznego, często występującymi wadami wzroku, słuchu, niedowładami lub porażeniami kończyn. Charakterystyczne jest również upośledzenie procesów orientacyjno-poznawczych, emocjonalnych, motywacyjno-wykonawczych oraz intelektualnych. Dorosły człowiek z głębokim upośledzeniem nie przekracza poziomu intelektualnego 3,4 -latka. Za cele pedagogiczne uznaje się stymulację poprzez masaże, uciskanie czy zmianę pozycji, naukę samodzielności (m.in. ubieranie się, jedzenie), naukę chwytu, czyli praca nad motoryką małą, naukę komunikacji oraz stymulację zmysłową. Można zauważyć, że wiele z tych celów pokrywa się z celami, metodami fizjoterapeutycznymi. Jednym z głównych założeń przy planowaniu rehabilitacji osób w ciężkim stanie jest przywrócenie czynności samoobsługowych, takich jak mycie się, ubieranie, czy jedzenie. Metodami fizjoterapeutycznymi są masaże, terapia manualna, kinezyterapia, które wykorzystuje się również w pracy z osobami z niedowładami lub porażeniami. Zarówno pedagodzy jak i fizjoterapeuci wykorzystują w terapii zaburzeń związanych ze zmysłami metodę integracji sensorycznej. Kolejnym elementem, który stosuje się zarówno w przypadku rehabilitacji jak i oligofrenopedagogiki jest muzykoterapia. Muzyka wpływa na emocje, psychikę, ale również działa na napięcie mięśniowe, częstość skurczów serca, ogólnie na reakcje motoryczne. Dzięki temu, że muzyka trafia do organizmu człowieka bez konieczności analizy jej treści jest dobrą formą terapeutyczną dla osób z głębokim upośledzeniem intelektualnym. Podczas takich zajęć dziecko może wyładować kumulujące się negatywne emocje, wykonuje spontaniczne ruchy, których często nie jest w stanie wykonać na polecenie, skupia uwagę, pomaga się skoncentrować. Niektóre melodie działają rozluźniająco, odprężająco, inne stymulują ruchowo, ułatwiają kontakt. W sposób zabawy, pozytywny, lubiany przez dzieci można realizować cele rewalidacyjno-wychowawcze jakimi są poznanie swojego ciała, kształtowanie poczucia własnego JA, współdziałanie w grupie za czym idzie spostrzeżenie innych uczestników terapii oraz komunikacja z nimi. Taka forma terapii daje dziecku niepełnosprawnemu radość, satysfakcje i zadowolenie.

Według badań nad warunkami sprzyjającymi osobom z upośledzeniem intelektualnym w stopniu lekkim w nauce jest poczucie bezpieczeństwa i wolności, zaufanie, darzenie szacunkiem siebie i innych. Dzieci i młodzież w wieku szkolnym mają pewne wyobrażenia, oczekiwania wobec nauczyciela. Wyróżnić można oczekiwanie emocjonalnej bliskości oraz zrozumienia ze strony nauczyciela. Jednocześnie nauczyciel powinien być autorytatywnie niezależny, zdystansowany i surowy. Informacje te są istotne dla fizjoterapeutów i pedagogów, na ich podstawie mogą oni wnioskować jak warunki otoczenia powinny panować w miejscu terapii oraz jak się zachowywać podczas jej prowadzenia z osobami z o lekkim stopniu upośledzenia. W badaniach wykazano, że uczniowie szkół specjalnych w dużym stopniu ufają swoim nauczycielom. Może to wynikać ze stosowania odpowiednich metod rewalidacyjno-wychowawczych, współpracy kilku specjalistów m.in. pedagogów, psychologów i fizjoterapeutów.

Wśród pedagogów specjalnych ogromną popularnością cieszy się technika kinezjologii edukacyjnej. Jest to metoda, która ma za zadanie skupić uwagę dziecka, pomóc w szybszym przyswajaniu wiedzy poprzez synchronizacje pracy połączeń nerwowych obu półkul mózgowych. Polega na wprowadzeniu ćwiczeń typu leniwa ósemka, rysowanie oburącz jednocześnie na zasadzie lustrzanego odbicia jako przerwa w czasie lekcji. Dzieci niepełnosprawne intelektualnie nie są w stanie skoncentrować uwagi na jednym zadaniu przez dłuższy okres czasu, szybko się zniechęcają, nudzą w szczególności gdy nie dostrzegają efektu swoich działań. Aby zapobiegać tym sytuacja pedagodzy często stosują ćwiczenia proponowane przez kinezjologię edukacyjną. Jednak źródła tej metody mają wiele wspólnego z różnego typu elementami filozofii, wierzeń wschodnich. Niektórzy badacze uważają kinezjologię edukacyjna za ewentualne źródło zagrożeń. W ćwiczeniach koncentruje się na środku np. czubek nosa jest to zawiązane z medytacją, według hinduizmu znajduje się tam „trzecie oko” czyli ciało energetyczne (czakra). Tego typu powiązań, znaczenie niektórych znaków używanych w ćwiczeniach a odniesień do światopoglądu dalekiego wschodu, nawet sekt zauważono znacznie więcej. Twórca kinezjologii edukacyjnej przedstawił mózg jako dwie półkule pełniące dwie różne funkcje, ale współdziałające za pomocą wielu włókien nerwowych, jednak specjaliści badający mózg nie znaleźli bezpośredniego powiązania w tego typu funkcjonowaniu mózgu. Teorię tę uznali za znacznie uproszczoną, między innymi te fakty oraz domniemane powiązanie z elementami „magii” doprowadziło do obecnego podważania stosowania kinezjologii edukacyjnej.

Podsumowując, w terapii i w pracy z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną bardzo istotna jest współpraca pedagoga specjalnego i fizjoterapeuty. Wiedza i doświadczenie pedagoga specjalnego w zakresie działania z dziećmi upośledzonymi może pomóc fizjoterapeucie w sposobie komunikowania się z pacjentem i opracowaniu skutecznych ćwiczeń w zależności od stopnia upośledzenia i indywidualnych potrzeb.

Mam nadzieję, że po przeczytaniu powyższego artykułu, Państwo również dostrzegają związek oligofrenopedagogiki z fizjoterapią i wiedzą już jak kompleksowo pracować z osobami niepełnosprawnymi.

Zuzanna Zawisza

Literatura :

1. Borzyszkowska H., Oligofrenopedagogika, PWN 1985
2. Domarecka-Malinowska E., Edukacja osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu głębokim – próba oceny dokonań pedagogicznych, Szkoła Specjalna 2005, nr 2, s. 93-101
3. Wasyluk I., Wspierająca rola muzyki w rewalidacji osób z głębokim upośledzeniem umysłowym, Szkoła Specjalna 2005, nr 4
4. Sadowska S., Szkolne stosunki interpersonalne w ocenach zadowolenia uczniów z niepełnosprawnością intelektualna w stopniu lekkim, Szkoła Specjalna 2006, nr 4, s. 252-264
5. Turek J., Warsztat i umiejętności zawodowe nauczyciela w pozawerbalnym komunikowaniu się z osobami upośledzonymi umysłowo, Szkoła Specjalna 2006, nr 4, s.288-298
6. Meyer M., Kinezjologia edukacyjna w pedagogice specjalnej – pomoc czy zagrożenie? Szkoła Specjalna 2003, nr 1, s.8-17