Gdy lustro kłamie

’Miałam 28 lat. Byłam za gruba. Wstydziłam się własnego ciała. Unikałam eksponowania go. Gdy brałam prysznic starałam się nie patrzeć w lustro, by nie oglądać własnego odbicia. Napawało mnie ono obrzydzeniem.

Te wielkie uda, gruby brzuch. Postanowiłam się jednak nie poddawać. Od kilku miesięcy chodziłam na terapię z powodu depresji, która stała się szczególnie uciążliwa po porodzie. Od jakiegoś czasu czułam się wyraźnie lepiej. Mniej się też przejmowałam opinią innych. Postanowiłam zacząć chodzić na basen. Trudno, ale chyba nikomu się nic nie stanie, gdy będzie musiał przez godzinę patrzeć na grubą kobietę. Jakoś to będzie. Jednak gdy wchodziłam i brałam numerek do szatni czułam się nieswojo. W myślach dodawałam sobie otuchy. Weszłam. Rozebrałam się, poszłam pływać. Gdy mój czas minął ubrałam się i wyszłam na korytarz by wysuszyć włosy. Tylko tam były kontakty, by włączyć suszarkę. Gdy zaczęłam je suszyć zobaczyłam na przeciwko siebie dziewczynę. Wstrząsnął mną dreszcz obrzydzenia. Była chodzącym szkieletem. Śmiać mi się chciało z moich lęków, to dopiero było coś. Gdy ona się nie wstydzi rozbierać na basenie, to ja tym bardziej nie powinnam mieć obaw. Patrzenie na nią dopiero musiało innym sprawiać przykrość. Spódnica, którą nosiła, wisiała jej na koszmarnie wystających kościach biodrowych dużo poniżej talii, czyli miejsca gdzie powinna się była znaleźć i odsłaniała brzuch, a właściwe jego całkowity brak. Był po prostu wklęsły. Do tej pory coś takiego widziałam tylko na zdjęciach z obozu koncentracyjnego. Po chwili, gdy nieco oswoiłam się z tym widokiem uśmiechnęłam się, bo przypadek sprawił, że miałyśmy na sobie identyczne spódnice. Rozbawienie szybko przeszło w zdumienie, gdy odkryłam, że mamy na sobie również identyczne swetry i jak to po basenie obie suszymy włosy i wtedy zrozumiałam. Naprzeciwko mnie było duże na całą ścianę lustro’  Maria

Osoby chore na zaburzenia odżywiania często mają zniekształcony obraz swojego ciała. Widzą się inaczej. Najczęściej wydaje im się, że są grubsze niż w rzeczywistości. Różnica pomiędzy obrazem własnego ciała a rzeczywistością bywa bardzo duża. To, co mówi otoczenie biorą za przesadę lub złośliwość. Słowa prawdy, troska są postrzegane jako wrogość. Nie widzą powodu by się leczyć. Zaburzenia odżywiania? To nie ja!

Miedzy innymi dlatego tak trudno im pomóc.

U wielu chorych z zaburzeniami odżywiania towarzyszą inne dolegliwości pod postacią depresji, lęków, zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych lub innych chorób psychosomatycznych.

Co nazywamy zaburzeniem odżywiania?

Trudno odpowiedzieć na pytanie, gdzie kończy się odchudzanie i normalna dbałość o sylwetkę, a zaczynają zaburzenia. Najbliższe prawdy wydaje się sformułowanie, że CHOROBA ZACZYNA SIĘ WTEDY, GDY ODCHUDZAJĄCA SIĘ OSOBA TRACI KONTROLĘ NAD ZACHOWANIAMI ZWIĄZANYMI Z JEDZENIEM I ODCHUDZANIEM.

ZABURZENIA ODŻYWIANIA, zaburzenia jedzenia, to jednostki chorobowe charakteryzujące się zaburzonym łaknieniem o podłożu psychicznym. Do najczęściej występujących i najlepiej opisanych należą: jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa), żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa), przejadanie się na tle psychicznym (compulsive overeating). Chorzy często podejmują działania autodestrukcyjne (np. samookaleczenie), uzależniają się od środków psychoaktywnych (alkohol, narkotyki) lub czynności (seks). Dzieje się tak, ponieważ zaburzenia odżywiania to zewnętrzne objawy tego, co przeżywa osoba chora (ból, stres, strach, samotność, niska samoocena itp). Mechanizmy choroby często są niezrozumiałe dla nich samych, a zachowania (np. objadanie się i wywoływanie wymiotów) to najczęściej działania kompulsywne, nad którymi tracą kontrolę. Zaburzenia odżywiania wymagają specjalistycznego leczenia (psycholog, psychiatra, czasem dietetyk). Nieleczone mogą doprowadzić do poważnych komplikacji zdrowotnych, a nawet śmierci.

Przyczyny zaburzeń odżywiania

Istnieje wiele przyczyn, dla których młode osoby, najczęściej dziewczęta, wchodzą na ścieżkę zaburzeń odżywiania. Powstawanie zaburzenia jest wieloczynnikowe. Inaczej mówiąc, wiele niekorzystnych czynników może je wywołać i tylko wtedy gdy, występują kilka z nich jednocześnie. Dlatego trudno wskazać jednoznacznie winnego. Po kolei zostaną omówione najważniejsze z nich.

’Panuję nad ciałem – panuję nad życiem’. Osobom uwikłanym w różne trudne sytuacje osobiste lub rodzinne, które nie mogą sprawdzić się w innych dziedzinach życia (np. przyjaźni, nauce), wydaje się, że odzyskują panowanie nad życiem, gdy zapanują na swoim ciałem. Jest to często jedyny sposób jaki znajdują by zdobyć lub odzyskać kontrolę. 'Gdy jest mi źle, nie wiem co będzie dalej, nie radzę sobie z nauką, przyjaciele mnie odrzucają lub rzucił mnie chłopak to wszytko się zmieni, gdy będę idealnie wyglądać (będę chudsza). Zły los się odwróci’. Gdy zaczyna się odchudzanie, gdy odnoszą pierwsze 'sukcesy’ w walce z kilogramami czują się pewniej. Perfekcjoniści podejmując głodówki pragną udowodnić sobie i światu, że mają nad swoim ciałem władzę. 'Kontroluję wagę – poradzę sobie i z całą resztą życia’ – myślą. Gdy okazuje się, że odchudzanie jako sposób na odzyskanie równowagi w życiu nie działa, często jest już za późno. Do problemów z opanowaniem życia dochodzą problemy ze zdrowiem.

Czynnikiem mogącym się przyczyniać do powstawania zaburzeń odżywiania są zaburzenia w życiu rodzinnym. Istnieje kilka typów funkcjonowania, rodzin które stwarzają niebezpieczeństwo zachorowania dla swoich członków. Są to:

• Splątanie, usidlenie. Członkowie rodziny są pozornie bardzo blisko siebie, role w rodzinie często są zamienne, nie wiadomo kto jest kim, nie ma miejsca na indywidualność, własne decyzje. Jest  tylko: MY, rodzina;
• Nadopiekuńczość przechodząca w nadmierna kontrolę. Brak jest miejsca na intymność, indywidualne podejmowanie decyzji czy wyzwań. Można odmówić tylko jedzenia. 'Tylko nad tym mam kontrolę’;
• Sztywność, paniczny strach przed jakimikolwiek zmianami. Sztywność norm i reguł, którym wszyscy się podporządkowują, brak odstępstwa od zasad;
• Unikanie konfliktów za wszelką cenę, pozorny spokój i pogoda. Nikt nie może wyrazić swoich racji ani emocji, co rodzi zakłamanie lub wycofanie do własnego świata;
• Konflikty rodzinne, w które wciągane są dzieci jako strony. Powstają koalicje rodzic -dziecko, często dzieci mediują pomiędzy rodzicami.

Kolejnym czynnikiem jest niskie poczucie własnej wartości – brak wiary we własne siły, umiejętności, możliwości, brak akceptacji własnej osoby w tym wyglądu. Zaburzenie może wyzwolić:

• Krytyczna uwaga otoczenia 'mogłabyś trochę schudnąć’; 'rusz ten tłusty tyłek’;
• Brak przyjaciół, brak sukcesów w szkole;
• Traumatyczna sytuacja;

Również dążenie do ideału piękna może uaktywnić problem. Szczupła sylwetka lansowana przez media jako ideał piękna. Przekonanie, atrakcyjny wygląd niesie za sobą inne pozytywne cechy osobowości. Poglądowi temu towarzyszy często nieznajomość zmian zachodzących w organizmie dojrzewających dziewcząt oraz strach przed staniem się dorosłą kobietą. Korzyści, jakie przynosi 'bycie dzieckiem’ powoduje niechęć do podjęcia dorosłych ról życiowych. 'Jestem idealna – podobam się – radzę sobie’.

Ostatnim z omawianych ale jednym z ważniejszych (i nadal badanym) czynnikiem powstawania  zaburzeń są predyspozycje genetyczne. Okryto np., że większe predyspozycje do zachorowania występują, gdy członkowie rodziny cierpieli na otyłość i zaburzenia depresyjne.

Jak powinno wyglądać leczenie?

Nie wolno diagnozować dziecka samodzielnie. Proces leczenia oznacza zaangażowanie w nie różnych specjalistów: psychoterapeutów; lekarzy: psychiatry, internisty, endokrynologa; specjalisty od żywienia. Bardzo ważna jest współpraca z chorym i jego rodziną.

Pierwszej pomocy sami chorzy lub ich rodziny mogą szukać u: lekarza rodzinnego lub lekarza pierwszego kontaktu, w przychodni, w której pracuje psychiatra, w poradniach specjalistycznych, w Ośrodkach Terapii Uzależnień. Watro zgłosić się do ośrodka specjalizującego się w tych zaburzeniach by uzyskać pomoc dla całej rodziny. W przypadku nastolatków nieocenione jest wsparcie terapii przez rodziców!

Agnieszka Idźkowska-Guz – psycholog w gabinecie Linia Zdrowia,

Beata Michalak – pedagog (pracownik Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej w Wołominie),

Wioletta Wiśniewska – absolwent resocjalizacji  (pedagog szkolny w Szkole Podstawowej w Wołominie)

Autorki programu profilaktycznego z cyklu 'Szczepionki wychowawcze’ pod tytułem 'Księżniczka Roku’ Program zapobiega rozwojowi zaburzeń odżywiania i jest skierowanego do dzieci klas IV-VI Szkoły Podstawowej.

Artykuł napisany na podstawie materiałów i bibliografii zawartej w skrypcie do programu.

Poniżej słowniczek najważniejszych terminów:

BULIMIA (bulimia nervosa) – żarłoczność psychiczna, chorobliwe objadanie się.

Specyfika choroby: Schorzenie to należy odróżnić od zaburzeń związanych z objadaniem się. Chorzy na bulimię, choć zdają sobie sprawę z utraty kontroli nad własnym zachowaniem związanym z odżywianiem, przejadają się bardzo często, a następnie stosują sposoby kontrolowania wagi ciała, które mogą być niebezpieczne dla zdrowia. Jest to choroba o podłożu psychicznym, a chorzy na nią zwykle czują się głodni nawet bezpośrednio po jedzeniu. Czasami po wymiotach odczuwają tak wielką ulgę, że przejadają się po to by ponownie je wywołać. Większość pacjentów dotkniętych bulimią to kobiety. Dzielą one dni na „dobre”, gdy nie odczuwają przymusu objadania się, i „złe” kiedy nie mogą powstrzymać łaknienia. Są świadome tego, że niepokój, nuda, stres i uczucie przykrości mogą wyzwalać okresy obżarstwa. Bulimia bardzo często dotyka osoby, które nie akceptują swojego wyglądu, wagi, nie czują się dobrze w swoim ciele i pragną za wszelką cenę polepszyć swoje samopoczucie. Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, występuje ona od 4 do 6 razy częściej niż anoreksja.

Kryteria rozpoznawania bulimii: Możemy podejrzewać bulimię, gdy osoba: ma nawracające okresy żarłoczności, kiedy zjada olbrzymie ilości pokarmu w ciągu dnia (w okresie 2 godzin) czuje, że traci kontrolę nad swoim zachowaniem w czasie napadu żarłoczności, regularnie stosuje metody zapobiegające przyrostowi wagi ciała, takie jak: prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających i moczopędnych, ścisła dieta, głodówka lub bardzo wyczerpujące ćwiczenia fizyczne. Ma minimum dwa napady żarłoczności w tygodniu (i stosuje po nich sposoby prowadzące do zmniejszenia wagi), przez co najmniej trzy miesiące, przesadnie skupia uwagę na swojej sylwetce i wadze.

Opisywane zaburzenia w odżywianiu się nie występują dodatkowo w przebiegu anoreksji. Na podstawie objawów diagnozuje się chorobę, ale nim rozpocznie się stosowanie jakiejkolwiek terapii, należy wykluczyć schizofrenię oraz uszkodzenie mózgu, które także mogą być przyczynami nadmiernego łaknienia.

Typy bulimii: Pierwszy: przeczyszczający, w którym po napadzie żarłoczności następuje prowokowanie wymiotów oraz używanie środków przeczyszczających. Drugi: nieprzeczyszczający, w którym zamiast przeczyszczania się środkami farmakologicznymi i wymuszania wymiotów, chorzy w ramach działań kompensacyjnych stosują ścisłą dietę (często głodówkę), ograniczając ilość spożywanych pokarmów do minimum, bądź też wykonują dużo wyczerpujących ćwiczeń fizycznych (tzw. bulimia sportowa).

Zmiany fizyczne i psychiczne u osób cierpiących na: bulimię niedobory pokarmowe, odwodnienie, zmęczenie, ospałość, zły nastrój, niepokój, zaparcia, bóle głowy, niedociśnienie tętnicze, dyskomfort w jamie brzusznej, zaburzenia równowagi elektrolitycznej, nieregularne miesiączki lub ich brak, sucha skóra, zgrubienia skóry palców (od prowokowania wymiotów), rany lub blizny na grzbietach dłoni, uszkodzenie szkliwa zębów, uszkodzenie naczynek krwionośnych w oczach, opuchlizna twarzy i policzków (zapalenia ślinianek), awitaminoza, rozciągnięcie żołądka do znacznych rozmiarów, osłabienie serca, wątroby i układu pokarmowego, podrażnienie przełyku, zgaga, refluks, w skrajnych przypadkach – pęknięcie przełyku lub przepony, niechęć do samej siebie, stany depresyjne, poczucie wstydu i upokorzenia, psychiczne uzależnienie od środków przeczyszczających i odwadniających.

Jak rozpoznać objawy bulimii?

1. nawracające epizody objadania się (co najmniej 2 razy w ciągu tygodnia przez 3 miesiące),

2. zachowania mające na celu zapobieganie wzrostowi masy ciała,

3. nadmierny wpływ wagi na samoocenę.

Na bulimię choruje około 2-5% społeczeństwa

JADŁOWSTRĘT PSYCHICZNY (anorexia nervosa) – choroba cywilizacyjna, polegająca na utracie wagi wywołanej przez osobę chorą, z objawami dysmorfofobii. Chora odczuwa lęk, ponieważ nie spełnia wymogów współczesnego świata co do własnego wyglądu oraz w sposób zaburzony spostrzega własne ciało. Lęk przybiera postać uporczywej idei nadwartościowej, w związku z czym pacjent wyznacza sobie niski limit wagi. Dotyczy przeważnie dziewcząt i kobiet w wieku 10-13 lat oraz 16-21.

Postaci anoreksji ICD-10 (klasyfikacja chorób i zaburzeń psychicznych) wyróżnia dwie – jadłowstręt psychiczny i jadłowstręt psychiczny atypowy (F50.1). Najczęstszą formą anoreksji jest anoreksja mentalna w wieku dorastania.

Główne cechy anoreksji Chorobliwy lęk przed otyłością. Spora część chorych jest wrażliwa na punkcie swojej wagi, boi się przytyć lub stosuje kontrolę nad ilością przyjmowanych pokarmów. Mobilizowani przez lęk, stosują metody prowadzące do utraty wagi ciała. Większość z nich ogranicza ilość spożywanych pokarmów, zwłaszcza tych zawierających tłuszcze oraz węglowodany. Często rezygnują z czerwonego mięsa lub przechodzą na wegetarianizm. W tym samym czasie dochodzi do znacznego zmniejszenia ilości zjadanego pożywienia, co prowadzi do spadku wagi ciała, często o ponad 15%. Zachowania osób cierpiących na anoreksję różnią się, przy anoreksji typu bulimicznego często występują: prowokowanie wymiotów, zażywanie dużych ilości środków przeczyszczających i moczopędnych oraz wyczerpujące ćwiczenia fizyczne.

Kryteria diagnostyczne: silny lęk przed przybraniem na wadze lub otyłością, nawet przy niedowadze; nie chce utrzymać wagi w granicach normy dla swojego wieku i wzrostu, co nie jest spowodowane żadnym schorzeniem fizycznym ani psychicznym; jej BMI jest równy lub mniejszy od 17,5; nieprawidłowo ocenia wagę własnego ciała, wymiary i sylwetkę; lekceważy skutki nagłego spadku wagi; w okresie dojrzałości płciowej (po okresie pokwitania) cierpi na wtórny brak miesiączki w ciągu co najmniej 3 miesięcy; spożywa posiłki w samotności (ze wstydu przed innymi); gotuje dla innych tzw. „zdrowe posiłki”; uprawia intensywne ćwiczenia fizyczne; kłamie o ilości zjedzonych posiłków; główny temat rozmów z osobą chorą to jedzenie, kalorie, zawartość tłuszczu w produktach i diety.

Diagnoza powinna wykluczyć inne schorzenia. Osoby z zaburzeniami typu psychotycznego mogą być przekonane, że ich żywność jest zatruta, odmawiać jedzenia i znacznie chudnąć. Unikanie jedzenia może być także skutkiem depresji, ponieważ chory nie jest w stanie skoncentrować się na tej czynności. Odmawianie przyjmowania pokarmów może być także spowodowane chorobami nowotworowymi lub innymi. Dlatego trzeba mieć pewność, że pacjent nie cierpi na żadną inną chorobę psychiczną ani fizyczną. Typy anoreksji: Typ restrykcyjny, charakteryzuje się tym, że chory ogranicza przyjmowanie pokarmu do bardzo niewielkich ilości i nieregularnie stosuje środki przeczyszczające. Typ bulimiczny, anorektyk, choć zazwyczaj ogranicza ilość przyjmowanego pokarmu, regularnie miewa okresy przejadania się lub prowokowania wymiotów i nadużywania leków przeczyszczających i moczopędnych. Stosowane metody zwykle prowadzą do biochemicznych zaburzeń oraz zakłóceń czynności niektórych układów i narządów, a także są zagrożeniem dla życia. Niezwykle częstą postacią jest anoreksja kulturowa – spowodowana próbami sprostania nierealistycznym wzorcom wyglądu – wyidealizowanemu modelowi kobiecości.

Zmiany fizyczne i psychiczne: wyniszczenie, zwolnienie czynności serca i tętna, niskie ciśnienie krwi, wzdęcia, zaparcia, obrzęki dłoni i stóp, sucha, łuszcząca się skóra, meszek na twarzy i ciele, znaczna utrata włosów, zimne dłonie, nadmierne pocenie się stóp, niedokrwistość (anemia), brak miesiączki lub bardzo wydłużone okresy między menstruacjami (kobiety), drażliwość, dezorientacja/zakłopotanie, nastroje depresyjne (poczucie beznadziejności, niska samoocena), izolowanie się od otoczenia, bezsenność, zachowania obsesyjno-kompulsywne, zwłaszcza w odniesieniu do jedzenia, krótki oddech, częste bóle głowy, zawroty głowy, omdlenia, podkrążone oczy, bladość skóry. Niska samoocena, poczucie beznadziejności i brak wiary w siebie, niezadowolenie ze swojej figury, zaburzone postrzeganie obrazu własnego ciała, lęk przed dorosłością i dojrzewaniem

Powyższe kryteria nie występują zawsze i w każdym przypadku, diagnoza anoreksji NIE może być postawiona wyłącznie na podstawie wartości BMI i kompulsywnego myślenia o wadze.

Jak rozpoznać objawy anoreksji?

1. spadek masy ciała o ok. 15% wagi należnej (BMI poniżej 17,5)

2. lęk przed przytyciem pomimo znacznej niedowagi czy wyniszczenia

3. zaburzony sposób widzenia swojego ciała (czucie się grubym pomimo wyniszczenia)- znaczna rozbieżność między uczuciami , a myśleniem

4. brak co najmniej 3 cyklów miesiączkowych

5. nadmierny wpływ wagi na samoocenę.

Na anoreksję choruje około 1% ludzi z naszej populacji. Śmiertelność wynosi około 10% osób chorujących, przy 20 letnim okresie chorowania liczba ta wzrasta do ok. 20%.40% chorych na bulimię ma w swoim życiu doświadczenie chorowania na anoreksję Zdrowienie podczas leczenia: 30% chorych na anoreksję rozstaje się z chorobą całkowicie 30% rozstaje się z nią częściowo (pozostają jakieś elementy choroby np. w postaci lęku przed jedzeniem lub zaburzonego odżywiania, który jednak nie osiąga rozmiarów chorobowych), za 1/3 nie zdrowieje, chorując przewlekle lub z nawrotami choroby.

OTYŁOŚĆ spowodowana przez JEDZENIE KOMPULSYWNE (kompulsywne obżeranie) – zaburzenie odżywiania polegające na spożywaniu dużych ilości pokarmu w niekontrolowany sposób, bez odczuwania fizycznego głodu. Określane także jako „uzależnienie od jedzenia”. Podłożem są przyczyny emocjonalne, nie zaś rzeczywiste uczucie głodu.

Symptomy: okresowa utrata kontroli nad ilością spożywanego jedzenia, jednorazowe spożywanie zbyt dużych (w stosunku do osoby odżywiającej się normalnie) ilości pożywienia, podczas napadów – spożywanie posiłków w sposób wyraźnie szybszy niż podczas normalnego jedzenia, spożywanie pokarmów aż do wystąpienia przykrych objawów przejedzenia, jedzenie w samotności, celem uniknięcia wykrycia zaburzenia – uczucie wstydu i winy, występujące po napadzie. Częstym następstwem kompulsywnego jedzenia są nadwaga i otyłość.

Podłoże psychologiczne. Charakterystyczne jest tzw. „zajadanie problemów”, polegające na tym, że osoba tłumi w ten sposób emocje i rozładowuje stres. Dochodzi do sytuacji, w których automatyczną reakcją na stan podwyższonego napięcia czy leku staje się jedzenie, które wydaje się pełnić rolę „narkotyku” pozwalającego zapomnieć o nieprzyjemnych przeżyciach, uczuciach czy ważnych decyzjach do podjęcia. Po sesjach kompulsywnego obżarstwa osoba odczuwa często poczucie winy spowodowane nie tylko samymi napadami, ale także wynikającymi z nich problemami natury zdrowotnej, takimi jak nadwaga czy inne choroby.

BMI (skrót od ang. Body Mass Index, po polsku wskaźnik masy ciała) (wskaźnik Queteleta II) – współczynnik powstały przez podzielenie masy ciała podanej w kilogramach przez kwadrat wysokości podanej w metrach. BMI = waga/wzrost².

Dla osób dorosłych wartość BMI wskazuje na:

 < 15 – wygłodzenie

 15,1 – 17,4 – wychudzenie (spowodowane zwykle przez ciężką chorobę lub anoreksję)

 17,5 – 18,5 – niedowagę

 18,5 – 24,9 – wartość prawidłową

 25,0 – 29,9 – nadwagę

 30,0 – 34,9 I stopień otyłości

 35,0 – 39,9 II stopień otyłości

 >= 40,0 III stopień otyłości (otyłość skrajna).

Oznaczanie wskaźnika masy ciała ma znaczenie w ocenie zagrożenia chorób związanych z nadwagą i otyłością np. cukrzycą, chorobą niedokrwienną serca, miażdżycą. Im mniejsza wartość BMI, tym ryzyko wystąpienia chorób jest mniejsze. BMI jest bardzo prosty w użyciu, jest jednak dosyć niedokładnym wskaźnikiem nadwagi czy też ryzyka chorób z nią związanych, gdyż osoba o rozbudowanej muskulaturze może mieć BMI wskazujące na skrajną otyłość posiadając jednocześnie bardzo mało tkanki tłuszczowej. O wiele dokładniejszym, (lecz trudniejszym do zmierzenia bez specjalistycznej aparatury) wskaźnikiem jest procentowa zawartość tłuszczu w organizmie.