Lęk społeczny i uogólniony u dzieci – jak pomagać?

Wskazówki dla  nauczycieli

Lęk społeczny i uogólniony należą do grupy zaburzeń lękowych. Lęk społeczny utrudnia zawieranie i kontynuowanie relacji społecznych, a nawet powoduje, że dziecko się z nich wycofuje. Dziecko lękowe unika sytuacji stresowych, jakimi są kontakty z inną osobą, publiczne wypowiedzi, spotkania towarzyskie itp.

Zaburzenia emocjonalne o charakterze lękowym (nerwicowym) należą do najbardziej rozpowszechnionych stanów psychiatrycznych dzieci i młodzieży (według niektórych badań dotykają nawet 15 do 20% młodzieży). Zaburzenia te stanowią grupę schorzeń o przewlekłym przebiegu i różnorodnych objawach. Objawy te rozumie się jako wynik skojarzonego oddziaływania czynników biologicznych, społeczno-kulturowych oraz psychologicznych, zwłaszcza nadmiernych wymagań otoczenia i trudności w rozwiązywaniu konfliktów. Dziecięce zaburzenia nerwicowe cechuje bogatszy obraz chorobowy w porównaniu do osób dorosłych. Często obraz ten jest pozbawiony charakterystycznych dla dorosłych zespołów objawów. Cechą charakterystyczną jest występowanie lęku, który nie jest zależny od sytuacji zewnętrznych (tzw. lęk wolno płynący), ma najczęściej charakter przewlekły (wieloletni) o zmiennym nasileniu. Pacjenci zazwyczaj mają obawy przed zwyczajnymi, codziennymi sytuacjami. Lęki są uciążliwe, powodują utrudnienia w funkcjonowaniu w różnych sferach życia. Towarzyszy im często przewidywanie nieszczęśliwych wydarzeń w przyszłości, potrzeba upewniania się i rozpraszania obaw, liczne skargi somatyczne (najczęściej dolegliwości bólowe), niepokój ruchowy, trudności w utrzymaniu koncentracji uwagi, zaburzenia snu. Obserwuje się także fizjologiczne objawy pobudzenia organizmu (jak w sytuacji zagrożenia), takie jak potliwość, przyspieszona czynność serca, napięcie mięśni, zawroty głowy. U dzieci lęk niejednokrotnie dotyczy osiągnięć szkolnych i relacji rówieśniczych. Ostatecznie, w celu osiągnięcia optymalnego efektu u każdego dziecka konieczne jest zindywidualizowane podejście, w oparciu o jak największą wiedzę na temat środowiska rodzinnego, domowego i szkolnego. 

Dane dotyczące leczenia są jednak nadal niepełne. Trudno ustalić optymalny czas leczenia dzieci z zaburzeniami lękowymi. Istotne jest jednak podjęcie leczenia w związku z dowodami wskazującymi na możliwość powikłań. Mogą nimi być zaburzenia nastroju i inne zaburzenia nerwicowe. W przypadku wielu dzieci wskazana jest terapia indywidualna o charakterze poznawczo-behawioralnym, terapia TUS  i wizyta konsultacyjna u terapeuty rodzinnego (systemowego).

Wskazówki do radzenia sobie w środowisku szkolnym

W szkole warto stworzyć bezpieczną atmosferę. Nigdy na głos nie komentować trudności dziecka, nie zwracać mu uwagi, nie zawstydzać i nie porównywać z innymi. Publicznie nie zachęcać. Tego typu interwencje przynoszą odwrotny skutek. Dzieci z zaburzeniem lękowym często mają obniżoną samoocenę, co nasila lęk przed oceną i bywa przyczyną wycofywania się. Bagatelizujące i karcące reakcje nie pomagają i przyczyniają się do pogorszenia samopoczucia dziecka i zniechęcają je do dalszego poszukiwania pomocy.

Warto więc wzmacniać pozytywne strony dziecka i kierować jego uwagę na to, że np.:

• jest lubiane przez kolegów z klasy,
• ma ciekawe zainteresowania,
• potrafi dobrze opowiadać dowcipy,
• bywa bardzo ciepły,
• chętnie pomaga  kolegom,
• potrafi coś dobrze robić,
• umie dobrze liczyć, itp.

Warto zwracać uwagę na drobiazgi i rzeczy z pozoru oczywiste. Kiedy znajdzie się  coś pozytywnego, dobrze jest podzielić się tym z dzieckiem.  Należy to zrobić rozważnie, nie chodzi o to, by przy każdym drobiazgu wyrywać się z hymnem pochwalnym szczególnie, że może to zawstydzać dziecko, gdy widzi, że inaczej postępujemy z pozostałymi członkami grupy.  Dlatego ten system warto wdrożyć dla wszystkich, tak by dziecko lękowe nie czuło się inne.

Ponadto warto docenić, to gdy trudne zazwyczaj sytuacje przebiegają mniej problematycznie niż wcześniej. 

Można wzmacniać pożądane zachowania dziecka przez:

• używanie metody pochwały opisowej, która przez swą neutralność pełni najlepiej te rolę. Polega na opisaniu sytuacji, która nam się podoba np. „Widzę że siedzisz w ławce i już otworzyłeś zeszyt”, „Poprosiłam Cię a Ty przyszedłeś, dziękuje”, „Pozwalasz koleżance używać twojego długopisu, to jest koleżeńskość”. W ostatnim przykładzie do opisu zastosowano dodatek jakim jest nazwanie zachowania. W pochwale opisowej nie ma oceny. Zdanie „Bardzo ładnie się bawiłaś” nie jest dobrym komunikatem podobnie jak „Jesteś wspaniała”. W komunikatach kierowanych do takiego dziecka najważniejsze jest wzmacnianie jego samooceny i poczucia, że umie coś dobrze zrobić, że sobie poradzi. Warto więc powiedzieć „nie byłeś pewien czy sobie poradzisz, jednak podałeś aż cztery przykłady takiej sytuacji, o to właśnie chodziło”: nie komentować tego, że w ogóle zabrał głos, bo będzie to dziecko peszyć.  Więcej na ten temat można przeczytać w literaturze dotyczącej wychowania dzieci lub na naszej stronie internetowej.
• Poświęcania czasu na to, aby porozmawiać z dzieckiem o tym, co waszym zdaniem przebiegło dobrze. Daje to poczucie, że dziecko jest kimś wartościowym, zasługującym na troskę i szacunek, kimś, kto może liczyć na zrozumienie i pomoc oraz dostarcza wsparcia i możliwości do rozmowy o swoim zachowaniu i jego znaczeniu, problemach i uczuciach. Wskazane jest stwarzanie dziecku okazji do wyrażania własnych odczuć, udzielenie mu wsparcia oraz udzielanie pomocy w rozwiązywaniu problemów.

Dziecku należy stworzyć optymalne warunki do nauki, połączone ze wsparciem ze strony osób dorosłych. Aby nie dopuścić do nasilania się objawów, konieczne jest skupienie się na mocnych stronach dziecka. Przy odpowiednim, życzliwym podejściu praca z nim będzie owocna i satysfakcjonująca. Jednak na początku może być trudna i wymagająca wiele zaangażowania ze strony dorosłych bowiem pomimo, że objawy zaburzeń lękowych u dzieci w wieku dziecięcym lub dojrzewania mogą wycofywać się samoistnie, przebieg zaburzeń u dzieci jest ogólnie uważany za przewlekły i utrzymujący się. Wreszcie kluczowe jest, aby uważać, by objawów związanych z lękiem (płacz, drażliwość lub napady złości) nie interpretować błędnie jako opozycyjność lub nieposłuszeństwo; zachowania te stanowią dziecięce cierpienie i wysiłki mające na celu uniknięcia pobudzenia wywołującego lęk.

Mam nadzieję, że po przeczytaniu tych wskazówek pomoc dziecku u którego zdiagnozowano lęk społeczny lub uogólniony będzie łatwiejsza. Powodzenia.

mgr Agnieszka Idźkowska-Guz – psycholog