Teorie społecznego uczenia się w podejściu do choroby alkoholowej.

Teorie społecznego uczenia się w poszukiwaniu źródeł tendencji do popadania w uzależnienie od alkoholu sięgają do czynników zarówno psychologicznych, społecznych jak i genetycznych. W myśl tego paradygmatu mechanizm powstawania uzależnienia opisany jest (Cierpiałkowska, Ziarko, 2010) jako wynik działania mechanizmów modelowania i wzmocnienia różnicującego. Zdaniem Bandury (1999) alkoholizm to wynik wyuczonej zgeneralizowanej reakcji na stymulacje awersyjną.

Bandura formułuje podstawowe tezy psychologii uczenia się i psychologii poznawczej w odniesieniu do nabywania uzależnienia od alkoholu. Najważniejsze z nich to;

• alkohol ma działanie wzmacniające negatywnie – ponowne spożywanie jest prawdopodobne jeżeli zostanie skojarzone z uczuciem redukcji stresu;
• nabywanie zachowań związanych ze spożywaniem alkoholu odbywa się według schematu warunkowania, łącząc się w dużej mierze z procesami poznawczymi jako czynnikami pośredniczącym w nabywaniu wzorca zachowania;
• schematy związane z piciem przebiegają wedle podobnych reguł i są zmienne w zależności od czasu i warunków zaś kolejność ich występowania ma charakter zindywidualizowany.

Bandura opisał również bardzo istotną prawidłowość, którą nazwał zasadą wzajemnego determinizmu (Cierpiałkowska, Ziarko, 2010, s.168). W myśl tej zasady schematy spożywania alkoholu są nie tylko wynikiem działania czynników rodzinnych i środowiskowych ale też oddziałują na środowisko. Skutki nadużywania alkoholu mają wpływ na osoby będące w otoczeniu osoby pijącej, a ich reakcje mogą oddziaływać na nią zwrotnie. Przykładem może być np. osoba nadużywająca alkoholu tłumacząca to osamotnieniem, czy wykluczeniem, które może być skutkiem właśnie nadmiernej konsumpcji alkoholu. W myśl teorii uczenia się społecznego, wpływ na powstawanie mechanizmu szkodliwego spożywania alkoholu i uzależnienia od niego przypisuje się sytuacji towarzyszącej spożywaniu alkoholu i czynnikom natury kulturowej (w znaczeniu powszechnie prezentowanego modelu picia). W warunkach naturalnych 86% wpływu na częstość picia u młodzieży przypisuje się czynnikom takim jak wsparcie społeczne, bunt przeciwko szkole, i radzenie sobie ze stresem. W warunkach laboratoryjnych, zmienne wpływające na częstość spożycia alkoholu to liczebność grupy towarzyszącej i poziom akceptacji przez grupę, konkretnych wzorców picia (Beck, Treiman, 1996).

Interesująca jest różnica pomiędzy wpływem sytuacji na ilość spożywanego alkoholu u kobiet i mężczyzn. Mężczyźni, mają tendencję do spożywania dużych dawek alkoholu bez względu na towarzyszące piciu okoliczności, w przeciwieństwie do kobiet, których picie uzależnione jest w większym stopniu od wpływów sytuacyjnych (Hittner, 2004) [za: Cierpiałkowska, Ziarko, 2010, s. 170]

Teoria społecznego uczenia się przypisuje doniosłą rolę w powstawaniu mechanizmów uzależnienia od alkoholu – poczuciu skuteczności, które oznacza zdolność jednostki do osiągania zamierzonych rezultatów, w wyniku spożycia napojów wyskokowych. Poczucie skuteczności pozostaje, jak pokazują badania, w negatywnym związku z ilością spożywanego alkoholu wśród osób pijących go okazjonalnie (Maisto, Carey, Bradizza, 2003).

Badania przeprowadzone wśrod nastolatków przez Ellickson i Hays [(Maisto, Carey, Bradizza, 2003) za: Cierpiałkowska, Ziarko, 2010] wykazały, że poziom poczucia nieskuteczności odmowy używania substancji psychoaktywnej w momencie nacisku przez grupę jest dobrym predykatorem późniejszego nadużywania takich substancji. Badania wykazują, że niskie poczucie własnej skuteczności i pozytywne oczekiwania wobec działania alkoholu mają wpływ na wzorce picia (Cierpiałkowska, Ziarko, 2010). Młodzież mająca niskie poczucie samoskuteczności i pozytywne oczekiwania wobec działania, skutków spożywania alkoholu – prezentowała bardziej ekscesywne wzorce picia (Webb, Baer, 1995).

Prowadzone badania mające na celu wykrycie przyczyn wzrostu spożycia alkoholu wśród młodzieży, wykazują, że największe znaczenie wśród zmiennych poznawczych ma pozytywne oczekiwanie wpływu alkoholu na umiejętności społeczne. Do sytuacyjnych zmiennych warunkujących ilość spożywanych napojów alkoholowych należy subiektywna ocena ilości spożytego przez osobę w danych okolicznościach alkoholu.

Badania potwierdzają również zasadę wzajemnego determinizmu (ang. reciprocal determinizm), według której istnieje powiązanie między czynnikami jednostkowymi – czyli oczekiwaniami względem alkoholu, zachowaniami alkoholowymi dorosłych i oddziaływaniami środowiskowymi. Pomiędzy tymi uwarunkowaniami zachodzi złożona, wzajemna interakcja, w której każdy z czynników oddziałuje na pozostałe. (Stacy, Newcomb, Bentler, 1991; Sher, Wood, Wood, Raskin, 1996)

Anna Szpilka – psycholog