Co to jest lęk?

Zaburzenia emocjonalne, zwane też zaburzeniami afektu są zakłóceniami związanymi z odczuwaniem wielu emocji, między innymi takich jak: radość, smutek, wstyd, miłość, nienawiść i wiele innych. Reakcje emocjonalne, czasem odczuwane bardzo wyraźnie, czasem tylko niejasno, są czasem nawet nieuświadamiane, jednak zawsze towarzyszą one wrażeniom, spostrzeżeniom i myślom. Trudności emocjonalne, jakie mogą się tutaj pojawić mogą stanowić istotę wielu zaburzeń psychicznych.

Według encyklopedii Psychologii emocje możemy nazwać afektami, tak więc ta nazwę będzie używana zamiennie. Badania przeprowadzone przez psychologów na przestrzeni kilkunastu lat dostarczyło nowych wiadomości o źródłach zaburzeń emocjonalnych, oraz skutecznych sposobów radzenia sobie z nimi. Dawniej psychoanalitycy doszukiwali się źródeł zaburzeń emocjonalnych w konfliktach z rodzicami, teraz wielu psychoterapeutów uznaje model zaburzeń emocjonalnych opracowany w 1955 roku przez amerykańskiego psychologa ? klinicystę, dr Alberta Ellisa (model ABC zaburzeń emocjonalnych). Zgodnie z tym modelem, cierpienia psychiczne nie są skutkiem problemów jakie nas dotykają, ale wynikają z irracjonalnych i nieprawdziwych wyobrażeń jakie mamy. Jeśli chcemy pozbyć się przygnębiającego nastroju oraz złych emocji , musimy wyobrażenia generujące przygnębienie poddać identyfikacji, i pozbyć się ich dzięki zastosowanemu racjonalnemu i rozsądnemu myśleniu. Celem takiego działania będzie przekonanie samych siebie o tym, że przekonania, które wcześniej mieliśmy były irracjonalne.

Nie będę w tym miejscu opowiadać się za którymkolwiek podejściem do teorii zaburzeń emocjonalnych; przytaczamy je po to, by pamiętać, że jest wiele podejść do tego problemu, a co za tym idzie – możliwości radzenia sobie z nim. Lęk jest zjawiskiem bardzo złożonym. Jest on emocją, motywacją oraz przesadną reakcją na antycypowane zagrożenie, uświadomione lub nie. Zarówno ludzie chorzy, jak i zdrowi, najczęściej bronią się przed lękiem, stosując wielorakie mechanizmy obronne. Przy opisywaniu lęku musimy pamiętać, że jak dotąd nie ma jednej, wszechstronnej, wyczerpującej, a przede wszystkim powszechnej teorii lęku. Również konieczny do podkreślenia jest fakt, iż stopień zagrożenia w odczuciu człowieka jest zawsze modyfikowany jego indywidualnym doświadczeniem i cechami osobowości, co powoduje indywidualne, różniące się reakcje na to samo zagrożenie.

Jednym ze sposobów określenia lęku jest opisanie go poprzez elementy go tworzące – zawiera w sobie poczucie bezradności, napięcia i skrępowania. Poniekąd jest to emocja podobna do strachu, jednak od niego różni się tym, że albo nie można jasno określić obiektu lub sytuacji, która by taka emocję uzasadniała, albo intensywność tej emocji jest niewspółmierna do potencjalnego zagrożenia. Lęk i strach należy wyraźnie od siebie oddzielić.

Lęk powstaje w wyobraźni, sumieniu jako reakcja na odczucia wewnętrzne. Powoduje uczucie niepewności, bezradności i bezsilności. Ma on charakter lęku subiektywnego na niebezpieczeństwo o cechach lęku najczęściej nieokreślonego. Jest to reakcja na zagrożenie podstawowych wartości osobowości.

Strach natomiast powstaje przy zagrożeniu bezpośrednim i realnym. Jest reakcją wywołaną przez bodźce zewnętrzne na określone niebezpieczeństwo, z którego zdajemy sobie sprawę. Jest emocją o dużym nasileniu przy biologicznym zagrożeniu.

Na przeżycie lęku składają się:

• Irracjonalne oczekiwanie zagrożenia , które może, ale nie musi być wyraźnie określone,

• Poczucie bezsilności i bezradności,

• Reakcje wegetatywne,

• Zakłócone zachowanie ( ucieczka, wycofanie, albo walka),

• Uczucie obawy, przerażenia i paniki.

Warto wspomnieć, że pierwszego rozróżnienia lęku i strachu dokonał S. Freud, który generalnie był jednym z pierwszych badaczy, który kładł duży nacisk na role lęku w rozumieniu zaburzeń emocjonalnych i w genezie nerwicy. Wyróżniamy kilka rodzajów lęku.

Zaburzenia lękowe uogólnione odnoszą się do ciągłego, powszechnego uczucia lęku, które na początku może się wydawać niezwiązane z konkretnymi sytuacjami, czy obiektami. Inną nazwą na ten rodzaj zaburzeń są lęki chroniczne. Ludzie na nie cierpią, gdyż utrzymują przekonania i założenia, które prowadzą ich do interpretacji szerokiego zakresu sytuacji jako zagrażających. Najczęściej tak interpretowane są takie sytuacje jak: kompetencje, akceptacja, poczucie własnej wartości oraz kontrola. W lęku uogólnionym doświadczane są obawy podwyższonego pobudzenia autonomicznego, widoczne objawy napięcia i częste łagodne objawy depresyjne. Symptomy tego lęku są podobne do tych, jakie znajdziemy w innych stanach lękowych, ale cechuje je szczególna nieustępliwość, uogólniona natura i brak określonego setna lęku.

Osoba cierpiąca na różnego rodzaju fobie rozpoznaje ją jako nadmierny lub nierozsądny w stosunku do rzeczywistego niebezpieczeństwa, jakie niesie dana sytuacja lub obiekt. Reakcje fobiczne zwykle nasilają się w okresach stresu, choroby, a szczególnie nastrojów depresyjnych. Rozpoznajemy trzy główne syndromy fobii: fobia prosta, agorafobia i fobia społeczna. Fobia prosta jest irracjonalnym lękiem przed konkretna sytuacją lub obiektem. Lęk ten często jest różnorodny, a osoba jest wolna od lęku dopóki bezpośrednio nie doświadczy danego bodźca lub nie wyobrazi go sobie. Najczęściej tego rodzaju lęki dotyczą wszelakich zwierząt. Innymi częstymi lekami tego typu są: klaustrofobia (lęk przed zamkniętymi pomieszczeniami) i akrofobia (lęk wysokości). Niezależnie od źródła lęku fobia ma trzy elementy: typowe somatyczne symptomy lęku, myśli antycypacyjne oraz unikanie bodźca wywołującego lęk.

Agorafobia dosłownie oznacza lęk ,,przed rynkiem”, ale w praktyce oznacza lęk przed byciem samemu lub byciem w miejscu, z którego ucieczka mogłaby być trudna. Jest to także lęk przed opuszczeniem bezpiecznego miejsca (najczęściej domu). Doznania somatyczne są podobne do każdego stanu lekowego, natomiast powiązane z nimi myśli najczęściej koncentrują się na omdleniu, szkodzie fizycznej lub utracie kontroli. Symptomy ujawniają się zazwyczaj w miejscach, z których ucieczka byłaby trudna – zatłoczonych autobusach, sklepach, windach itp. Wskutek tej fobii rozwija się model unikania aż do całkowitego zaprzestania wychodzenia z domu.

Fobia społeczna jest lękiem i unikaniem sytuacji, w których można być obserwowanym lub wystawionym na ocenę innych. Może przybrać postać lęku przed publicznym przemawianiem, spotykaniem nieznajomych itp. Osoba z taką fobią jest przekonana, że inni rozpoznają jej objawy i dokonają jej oceny jako osoby, co z kolei powoduje podniesienie napięcia emocjonalnego tej osoby. W tym wypadku często osoby doświadczające tej fobii starają się minimalizować nieprzyjemne doznania poprzez nadużywanie alkoholu lub zażywanie środków uspokajających.

Atak paniki obejmuje intensywne odczucie obawy lub bezpośrednio zagrażającej katastrofy, która nagle wybucha i wiąże się z szeroką gamą doznań fizycznych, przynoszących cierpienie psychiczne. Towarzyszące atakowi hiperwentylacja oraz alkaloza napędzają jej wzrost wywołując zawroty głowy, tachykardię, gwałtowne bicie serca, zaburzenia widzenia, parestezję, mdłości i brak tchu. Często podczas ataku osoby go doświadczające obawiają się, że dzieje się z nim coś bardzo niepokojącego na przykład doświadczają ataku serca, wylewu lub ataku szaleństwa. Atak z reguły trwa kilka minut, ale jest mocno nieprzyjemny. Większość ataków paniki poprzedzają doznania cielesne i przerażenie spowodowane błędną interpretacją tych doznań. Należy pamiętać, że ataki paniki mogą pojawiać się jako część innego problemu lękowego- na przykład agorafobii.

Zburzenie obsesyjno-kompulsywne to zaburzenie, którego charakterystyczną cechą są obsesyjne myśli i wątpliwości, będące powtarzającymi się, natrętnymi wyobrażeniami lub obrazami, trudnymi do odrzucenia przez osobę która je odczuwa. Czynniki je wyzwalające są różne i obejmują myślenie lub czytanie słów nieakceptowanych, spojrzenia ze strony innych osób. Obsesje powodują cierpienie psychiczne i często wywołują kompulsywne, przymusowe zachowania by złagodzić to cierpienie. Te zachowania są nieodparcie silnymi pragnieniami, by wykonywać niewłaściwe działania. Są one stereotypowe i wykonywane według zbioru reguł w celu neutralizowania myśli obsesyjnej. Najczęstszymi tego typu czynnościami jest czyszczenie oraz sprawdzanie. Na przykład matka, która obawia się, że może doprowadzić do zakażenia i śmierci swojego dziecka, gdyż jej higiena nie jest dość rygorystyczna, może neutralizować swoje lęki przez kąpanie się pięć razy dziennie i używanie gumowych rękawiczek w zbyt wielu sytuacjach. Takie rytualne zachowania mogą zmniejszać lęk, lecz czasem mogą go także zwiększać. Osoba, która cierpi na takie zaburzenia jest często depresyjna, a jej symptomy potęgują się jeśli depresja się pogłębia.

Choć nie od dziś wiadomo, że zaburzenia nerwicowe są następstwem psychologicznej traumy, to jednak zespół stresu pourazowego rozpoznaje się jako oddzielne zaburzenia lękowe dopiero od 1980 roku. PTSD (Posttraumatic Stres Disorder) jest to opóźniona reakcja na przerażające, traumatyczne, zagrażające życiu wydarzenie, gdzie osoba doświadczająca go przeżywa silny lęk, bezsilność i przerażenie. Do traumatycznych zdarzeń, których następstwem może być PTSD możemy zaliczyć wszelkiego rodzaju klęski żywiołowe (powodzie, trzęsienia ziemi), pożary, wypadki drogowe, kolejowe i lotnicze a także różne wydarzenia mające związek z przemocą (przemoc fizyczna, gwałty, napady, porwania). Charakterystyczne cechy tego lęku to: rozwój powracających i natrętnych wspomnień i snów, na temat traumatycznych wydarzeń. Można mieć również do czynienia z emocjonalnym odrętwieniem i nadmierną czujnością lub zaburzeniami snu. Typowe dla tego lęku jest także poczucie winy, osłabienie pamięci i unikanie wszystkiego co wywołuje te wspomnienia.

Z lękiem trzeba walczyć, w lęku nie można być biernym, a zwalczanie lęku trzeba zacząć od pierwszego momentu jego pojawienia się – gdy nie ma on jeszcze dużego nasilenia. Dlatego tak duże znaczenie ma umiejętność poznawania stanów lękowych, zdawanie sobie z nich sprawy ma ogromne znaczenie w kontrolowaniu tych stanów a także zapobieganiu im.

Małgorzata Szaszewska – psycholog