Metody pracy z osobami z zespołem Aspergera

Jakie metody pracy z osobami z zespołem Aspergera należy zastosować, aby pomóc im w funkcjonowaniu w społeczeństwie? Praca fizyczna osób chorych nie jest nowością w naszym kraju, od 1945 roku stosujemy z powodzeniem rehabilitację i aktywność fizyczną u osób z wszelkimi zaburzeniami, a praca ta ma na celu ulepszenie i ułatwienie życia osób z chorobami czy też zaburzeniami. Kwestia aktywności fizycznej i zespołu Aspergera oraz autyzmu nie jest problemem dobrze zbadanym, a ilość naukowców zajmujących się sprawą jest ograniczona.

Coroczne konferencje, „Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku”, organizowane od 1995 roku tylko trzykrotnie zajęły się problemem z zakresu terapii ruchowej. Jeżeli zaś chodzi o konferencje dotyczące osób autystycznych, to referaty na temat ruchu w terapii pojawiają się bardzo rzadko, nie przekraczając granicy 5-10% w ogóle. Metody pracy oraz jej skuteczność nie są więc do końca zbadane, a wyniki nie spełniają norm metodologicznych do przeniesienia ich na szerszą populację, dlatego właśnie tak ważną kwestią jest poruszanie tematu pracy fizycznej z osobami z zespołem Aspergera oraz autyzmem.

Terapia i rehabilitacja osób o rzadkich zaburzeniach rozwojowych wykorzystuje metody i założenia usprawniania dzieci zdrowych. Niejednokrotnie korzysta się z wielu metod jednocześnie, bo nie sposób przyporządkować danej metody jednemu dziecku. Odpowiedni wybór metod świadczy również o kompetencjach i profesjonalizmie personelu. Należy również poznać rożnego rodzaju procesy neurofizjologiczne, które postrzegane są jako wielki system informatyczny naszego ciała. Podczas pracy z osobami z zaburzeniami rozwojowymi należy pamiętać, aby w pełni wykorzystać sposoby aplikowania metod tak, by polepszyć ich los. Ogólnie metody można podzielić na 3 podgrupy: reedukacji nerwowo-mięśniowej, treningu oporowego wybranych grup mięśniowych i dotyczące postepowania w przypadku amputacji kończyn.

Dla dzieci z zespołem Aspergera bardzo dobrze sprawdzają się metody pierwszej podgrupy. Celem ćwiczeń jest stworzenie jak największego pola pobudzenia aferentnego i wytworzenie możliwie jak największej ilości nowych połączeń nerwowo-mięśniowych. W takim przypadku należy przeprowadzić bierne rozciąganie mięśni w celu uzyskania dodatkowych pobudzeń całego układu czucia głębokiego (propriocepcji). Charakterystyczny dla tego rodzaju metod jest stały kontakt słowny terapeuty z pacjentem. Ćwiczenia wykonywane są kilka razy dziennie, aby zapewnić odpowiednia ilość bodźców torujących drogę do pożądanych przemian fizjologicznych i powstania nowych połączeń w obrębie analizatora kinestetycznego i zmiany ruchu z biernego na czynny. Do tych metod można zaliczyć metodę NDT Bobath przeznaczona głównie dla dzieci z porażeniem mózgowym. Celem metody jest osiągnięcie jak największej niezależności w życiu przez dziecko oraz wykorzystywanie swoich możliwości na tyle, na ile pozwala jego układ nerwowy. Do głównych zasad koncepcji NDT-Bobath należy:

• hamowanie nieprawidłowych odruchów;
• wpływanie na napięcie mięśni (poprzez zmniejszanie napięcia wzmożonego
  i zwiększanie obniżonego napięcia) – efekt taki można osiągnąć poprzez pracę odpowiednimi technikami postępowania już od pierwszych miesięcy życia;
• wyzwalanie, prowadzenie ruchu oraz wspomaganie jego przebiegu przez terapeutę tak, aby był jak najbardziej zbliżony do prawidłowych ruchów z tak zwanych punktów kluczowych, czyli punktów kontroli ruchu, którymi są: głowa, obręcz barkowa
  i obręcz miedniczna;
• wykorzystywanie i utrwalanie nowo zdobytych umiejętności w codziennych czynnościach.

Bardzo ważna jest kontrola jakości ruchu, ponieważ tylko ruch możliwie najbardziej zbliżony do prawidłowego będzie zapobiegał przykurczom i zniekształceniom w dalszym życiu.  Plan terapii ustalany jest indywidualnie do każdego dziecka.

W ustalaniu planu terapeutycznego oraz terapii często bierze udział cały zespół terapeutyczny: wspólnie omawiają problemy, z jakim borykają się maluchy oraz starają się je niwelować oraz zapobiegać ich następstwom. Terapeuta NDT-Bobath podczas ćwiczeń utrzymuje z małym pacjentem cały czas kontakt emocjonalny, słowny i wzrokowy. Terapeuta „porozumiewając się z dzieckiem” dostarcza mu wielu odpowiednich bodźców. Podczas sesji za pomocą punktów kluczowych ćwiczone jest całe ciało dziecka, przez co jest ono dynamicznie aktywizowane.

Każde ćwiczenie ma służyć celowi nadrzędnemu, czyli osiągnięciu jak najlepszej jakości ruchu. Dążyć do tego należy poprzez rozwijanie kontroli głowy, tułowia i miednicy oraz przez aktywne utrzymywanie środka ciężkości.  W metodzie tej do pracy bardzo często wykorzystuje się piłki, wałki, kliny. Metoda Ruchu Rozwijającego to system ruchowych ćwiczeń – zabaw stworzony przez Weronikę Sherborne w oparciu o wczesnodziecięce zabawy rodziców z dziećmi. Przeznaczony jest przede wszystkim do pracy z dziećmi z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego. Głównym założeniem tej metody jest posługiwanie się ruchem jako narzędziem wspomagania rozwoju dziecka. Wykonywane ćwiczenia mają na celu:

• poznanie własnego ciała (świadomość ciała);
• zdobycie pewności siebie i budowanie poczucia bezpieczeństwa w otoczeniu (świadomość przestrzeni);
• ułatwienie nawiązywania kontaktu i współpracy z partnerem i grupą;
• rozwijanie twórczości.

W przypadku, gdy MRR wykorzystuje się w terapii dzieci, wskazane jest, aby ich osobami towarzyszącymi byli rodzice. Sprzyja to budowaniu więzi oraz poczucia bezpieczeństwa. Metoda Ruchu Rozwijającego poddana została licznym badaniom w kraju i za granicą, a jej efektywność dowiedziona została naukowo. Na początku Metodę Ruchu Rozwijającego w terapii dzieci z autyzmem traktowano jako eksperyment.

W 1994 roku Krajowe Towarzystwo Autyzmu zaliczyło terapię MRR do alternatywnych metod wspierania rozwoju dzieci z tym zaburzeniem. Badanie wpływu Metody Ruchu Rozwijającego na rozwój osób z autyzmem przeprowadził dr Jacek Błeszyński w latach 2001 – 2003. Badano dzieci w wieku od 3 do 16 lat, które brały udział w zajęciach co najmniej raz w tygodniu, w wymiarze 45 minut. Wyniki powyższego badania pozwoliły stwierdzić, że:

• terapia MRR najbardziej efektywnie wpływa na rozwój sfery poznawczej
  i społecznej osób z autyzmem;
• terapia ma także pozytywny wpływ na rozwój ruchowy i emocjonalny;
• dzięki terapii MRR dzieci mają możliwość nawiązywania kontaktów społecznych – najpierw z rodzicem, a następnie z innymi osobami;
• metoda ta jest szczególnie zalecana w terapii małych dzieci do 8 roku życia;
• stosowanie MRR może być pierwszym oddziaływaniem terapeutycznym dla dzieci
  z autyzmem.

Dzięki terapii MRR możliwe jest wspomaganie rozwoju zaburzonych sfer funkcjonowania osób z autyzmem. Indywidualne podejście do uczestników daje możliwość rozwijania umiejętności naśladowania, koncentrowania uwagi oraz zainteresowania działaniem innych osób. Dla dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi terapia MRR przynosi następujące efekty:

• pozwala przezwyciężyć lęk związanego z uczestnictwem w zajęciach;
• wzmacniania poczucie wzajemnego zaufania i otwartości;
• wzmacniania poczucie bezpieczeństwa i swobody;
• ośmiela.

Opisane powyżej badania są przykładami na to, że Terapia Metodą Ruchu Rozwijającego korzystnie wpływa na rozwój dzieci przejawiających różne zaburzenia w zakresie rozwoju psychoruchowego i emocjonalnego. Korzystnie wpływa także na rozwój dzieci zdrowych. Terapia pozytywnie wpływa na rozwój poznawczy, społeczny, emocjonalny oraz ruchowy dziecka. Integracja sensoryczna – jest to kompleksowa metoda rehabilitacyjna, a polega ona na hamowaniu, eliminowaniu bądź ograniczaniu negatywnych bodźców przy nadwrażliwości zmysłów oraz dostarczenie silnych i różnorodnych bodźców przy niedostatecznej wrażliwości.

Innymi słowy, integracja sensoryczna pozwala dziecku odbierać, segregować i interpretować wszystkie bodźce wewnętrzne i zewnętrzne, których doświadcza. Jeśli dziecko rozwija się prawidłowo, a co za tym idzie – wszystkie bodźce odbierane są w sposób prawidłowy, to łatwo jest mu dostosować się do otoczenia i w nim funkcjonować. Świat, który odczuwa nie jest dla niego nieprzyjemny, dziecko ma większą zdolność do nauki, a jego samoocena może się zwiększać. Każdy człowiek posiada układy sensoryczne, do których zaliczamy m.in. trzy główne układy: dotykowy, prioprioceptywny i przedsionkowy. Układy te, jeśli funkcjonują w sposób prawidłowy, odbierają bodźce z otaczającego środowiska oraz współpracują ze sobą.

Jeżeli występują problemy z integracją docierających bodźców (integracją sensoryczną), układ nerwowy przetwarza w nieprawidłowy sposób wszystkie docierające bodźce i w tej sytuacji nie dochodzi do ich segregacji oraz oceny ważności, a dziecko ma kłopoty z interakcją z otoczeniem i rozumieniem sygnałów pochodzących z własnego organizmu. Układ dotykowy odpowiedzialny jest za odczuwanie dotyku. Ocenia, jakie w dotyku są dane przedmioty, pozwala poznać ich fakturę, ciężar, kształt, oraz np. czy są zimne czy gorące.

Układ przedsionkowy pozwala na odbieranie wrażeń związanych z ruchem i zmianami pozycji ciała, odpowiada za równowagę, czucie ciała w przestrzeni, napięcie mięśni, płynność ruchu i koordynację ruchową. Ostatni, który opisuję, to układ prioprioceptywny, który korzysta z informacji pochodzących z mięśni i stawów. Odpowiada za czucie i świadomość ciała, pomaga utrzymywać prawidłową postawę w stosunku do wykonywanej czynności. Odpowiada za funkcje motoryczne pod kontrolą wzroku lub bez jego udziału. Informuje mózg o pozycji ciała, dzięki czemu możemy chodzić czy biegać bez większego wysiłku fizycznego i psychicznego. Jest ważny w funkcjonowaniu motoryki dużej i małej.

Od prawidłowego funkcjonowania wymienionych układów zależy rozwój i kształtowanie funkcji czuciowych, ruchowych i poznawczych. I teraz chciałabym przejść do tego, po jakich zachowaniach swojego dziecka można poznać, że w sferze integracji sensorycznej nie wszystko działa prawidłowo. Poniżej kilka zachowań, które mogą zaniepokoić rodziców: dziecko słabo reaguje na dotyk, może często mówić, że jest dla niego bolesny. Jego reakcje mogą być opóźnione, albo może reagować na różne czynniki w sposób nagły i gwałtowny.

Zmiany zachodzące w codziennych czynnościach mogą być dla dziecka trudne do zaakceptowania, może łatwo się rozpraszać, a przechodzenie z jednej czynności do drugiej jest zazwyczaj bardzo problematyczne. Zaburzenia integracji mogą objawiać się także w słabej świadomości własnego ciała i kłopotach z koordynacją obu jego stron. Dziecko często potyka się o własne nogi lub inne przedmioty, jest „niezdarne”. Do prawdopodobnych oznak problemu w sferze integracji sensorycznej zaliczają się: nadwrażliwość na dotyk, bodźce wzrokowe i słuchowe, brak koordynacji ruchowej, odbiegający od normy poziom aktywności, zwiększona potrzeba ruchu lub prowokowanie gwałtownych zabaw. A także kłopoty z nauką w szkole i dobrą organizacją, z zachowaniem i niska samooceną. Pojawiają się opóźnienia w rozwoju mowy i niższe zdolności językowe.

Aby stwierdzić zaburzenia w sferze sensorycznej konieczne jest przeprowadzenie dokładnej diagnozy. Objawy zaburzeń są często widziane już dużo wcześniej przez rodziców, opiekunów, nauczycieli, lekarza pediatrę czy ortopedę. U każdej osoby wymagającej terapii integracji sensorycznej  praca kanałów sensorycznych może być różnie uszkodzona. Wśród nich można wyróżnić:

• nadwrażliwość: gdzie kanały sensoryczne są niedostatecznie otwarte – wówczas do mózgu nie trafia wystarczająca ilość sygnałów, co skutkuje niedoborem wrażeń zmysłowych;
• nadwrażliwość: w takiej sytuacji do mózgu przedostaje się zbyt duża ilość bodźców zewnętrznych;
• biały szum: w tym przypadku kanały sensoryczne poprzez wadliwe działanie wytwarzają własne bodźce, a sygnał płynący z otoczenia bywa zakłócony lub nie dopuszczony do mózgu.

Terapia ma wiele poziomów odziaływania, m.in. należą do nich ćwiczenia domowe oraz modyfikacja otoczenia. Terapeuta oraz rodzice dziecka muszą być świadomi jakie codzienne aktywności i bodźce z otoczenia mogą pozytywnie wpłynąć na jego zachowanie, stan pobudzenia, emocje, koncentrację uwagi, koordynację. Dzięki temu kontrola bodźców dopływających do dziecka odbywa się nie tylko na sali integracji sensorycznej, ale również w środowisku domowym, szkolnym, rówieśniczym.

Dzięki takiej współpracy można oczekiwać, że efekty terapii dadzą większe rezultaty. Metoda Stymulowanych Seryjnych Powtórzeń (SSP) autorstwa Z. Szota. Pierwsze próby pracy tą metodą podjęto w Ośrodku Pomocy Terapeutycznej dla Osób Autystycznych w Gdańsku w 1991 roku. Głównym celem stymulacji jest zwiększenie liczby bodźców atakujących korę mózgową, w której odbywa się proces przetwarzania informacji, uzewnętrzniający się w akcie ruchowym, bo jeśli na receptory nie działają żadne bodźce ani bodźce podprogowe, to określone reakcje nie mogą się również rozwinąć. Jedną z wielu zalet tej terapii jest to, iż każdą ze stron ciała można pobudzić osobno.

Dzięki tej terapii następuje odreagowanie napięć, zmniejsza się liczba zachowań destrukcyjnych i autostymulacyjnych. Kolejnym walorem jest zwiększenie wydolności fizycznej dziecka, która jak już wiadomo, potrzebna jest do jego prawidłowego rozwoju. Zadaniem metody Stymulowanych Seryjnych Powtórzeń Ćwiczeń jest zwiększenie dopływu liczby naturalnych bodźców do kory mózgowej, by w ten sposób przyśpieszać proces analizy i przetwarzania, co następnie powinno uzewnętrznić się w szybszym opanowaniu umiejętności ruchowych i zmianach osobowościowych.

W opublikowanych badaniach Z. Szot opisuje, że w początkowym okresie stosowano 2-3 serie ćwiczeń z przerwami pomiędzy nimi trwającymi pół do półtorej minuty. Najmniejsza liczba ćwiczeń wynosiła pięć powtórzeń w jednej serii. W trakcie nabywania umiejętności wzrastała liczba ćwiczeń w jednej serii nawet do trzydziestu powtórzeń. Programy ruchowe, których podstawą były ćwiczenia gimnastyczne, zostały podzielone według następujących kryteriów:

• kryterium czynności mięśni ze względu na wykonywaną pracę,
• kryterium doboru ćwiczeń ze względu na spełnianą funkcję.

Zastosowanie metody Stymulowanych Seryjnych Powtórzeń Ćwiczeń wykazało wyraźnie wpływ ruchu na sposób zachowania dziecka autystycznego w jego funkcji ruchowej.

W terapii należy zachować obowiązkowo prosty schemat: praca – odpoczynek – praca – odpoczynek. Istotne jest określenie właściwych dziennych proporcji pomiędzy pracą a odpoczynkiem. Stosowanie tej metody przyczynia się przede wszystkim do rozwoju motoryki dużej, na której bazuje rozwój motoryki małej. Obserwacje tej metody potwierdziły związek pomiędzy liczbą powtórzeń ćwiczeń, a zmianami zachodzącymi w motoryce.

Holding – jest to terapia wymyślona przez Marthę Welch i jest to terapia która ma na celu budowanie bądź przywrócenie zerwanej więzi emocjonalnej z matką poprzez bliski kontakt z dzieckiem.

Metoda opcji – jest to metoda opracowana przez małżeństwo Kaufman. Głównym celem tej terapii jest budowanie i rozszerzanie relacji z dzieckiem, a w razie gdy nie możemy wyciągnąć dziecka z jego zamkniętego autystycznego świata, musimy do tego świata wejść i przebywać w nim wraz z dzieckiem.

Terapia behawioralna – głównym jej celem jest wzmacnianie zachowań, oczekiwanie i wygaszanie niepożądanych. Podczas terapii opieramy się na wzmocnieniach pozytywnych, nagradzając konkretne zachowania. Cała terapia ma na celu nauczyć niezależności i z biegiem czasu przystosować dziecko do samodzielnego funkcjonowania. 

Trening umiejętności społecznych – obejmuje szeroki zakres technik stosowanych do nauki poprawnych zachowań w sytuacjach społecznych dzieci i dorosłych z zespołem Aspergera. 

Program Teacch – jest to najbardziej kompleksowa metoda pracy, bo angażuje nie tylko dziecko ale także dorosłych. Wielopłaszczyznowe podejście do problemu pozawala pracować w sposób kompletny, nie pomijając żadnego z problemów.

Metoda więzi – terapia ta ma na celu zaspokojenie potrzeb dziecka w kwestii więzi społecznych. Poprzez kontakt, dotykanie, rozmowę, jesteśmy w stanie zrozumieć dziecko autystyczne i powoli wydobywać je z zamkniętego świata, niwelując lęki. 

Arteterapia – jest to terapia, która wykorzystuje różne formy sztuki w celach terapeutycznych. Wyzwala ona aktywność twórczą, wyrównuje braki i ograniczenia psychofizyczne oraz obniża napięcie i pomaga nazwać problem.

Muzykoterapia – włącza się ją w arteterapię ale jej wpływ jest dość znaczny dlatego opisujemy ją oddzielnie. Słuchając muzyki dzieci oraz dorośli uspokajają się, wyciszają, skupiają się na pracy. Wpływ jest w całości pozytywny i może być stosowany
u każdego. 

EEG – Biofeedback – jest to metoda terapeutyczna która opiera się o wyrafinowaną technikę komputerową. Wszystko polega na uczeniu się zmieniania charakterystyki swych fal mózgowych na podstawie otrzymywanych informacji z wykresu EEG. Powyższe metody pracy z dziećmi chorymi różnią się, ale wszystkie przynoszą podobne skutki. Dzieci z zespołem Aspergera czy autyzmem rozwijają się, uspołeczniają i zbliżają swoim zachowaniem do osoby zdrowej. Dzięki zastosowaniu powyższych metod możemy obserwować rozwój, pracę nad samym sobą i efekty które pozwolą na coraz lepsze życie każdego z wychowanków. Dodatkowym atutem jest to, że możemy stosować nie tylko jedną metodą, ale wiele. Możemy pracować w zakresie integracji sensorycznej, a następnie stosować muzykoterapie. Każda praca będzie dawała pozytywne efekty, które będziemy obserwować każdego dnia, a odpowiednio poprowadzone zajęcia pozwolą na uniknięcie wielu problemów w życiu dorosłym. Najbardziej jest to widoczne w przypadkach, które zostały we wczesnym okresie życia uznane jako osoby niepełnosprawne, które raczej pozostaną niepełnosprawnymi w okresie dorosłym i przez całe życie będą potrzebowały asysty, po latach terapii część z nich staje się osobami samowystarczalnymi, które są w stanie kierować swoim życiem bez pomocy osób trzecich. Właśnie takie przypadki najbardziej motywują do dalszej pracy, gdy terapeuta widzi jak nasz podopieczny rozwija się i osiąga kolejne poziomy rozwoju, które wcześniej wydawały się niemożliwe do zrealizowania. 

Mam nadzieję, że teraz będzie już jasne jakie metody pracy z osobami z zespołem Aspergera należy zastosować, aby pomóc im w funkcjonowaniu w społeczeństwie.

Joanna Zglińska-Guz – fizjoterapueta