Postrzeganie czasu a zdrowie człowieka

Mimo szerokiej wiedzy człowieka na temat zdrowia i choroby dbałość o własne zdrowie jest często daleka od ideału. Z pewnością część osób dba o siebie, uprawia sport, zdrowo się odżywia, regularnie uczęszcza na kontrole lekarskie czy unika stresogennych sytuacji. Tej dbałości jest jednak nadal zbyt mało. Wiele osób, kiedy nie choruje, nie myśli o tym, jak zadbać o siebie, by w przyszłości nie miało to negatywnych skutków.

Na wiele sposobów próbuje się zmienić negatywne zachowania zdrowotne takie jak złe odżywianie, brak aktywności fizycznej, nieuczęszczanie na kontrole lekarskie, nałóg palenia papierosów czy nadużywania alkoholu, a także zachowania ryzykowne jak niezapinanie pasów bezpieczeństwa czy szybka jazda samochodem. Niestety działania takie są często mało skuteczne, bądź przynoszą krótkotrwałe efekty. Być może należałoby spróbować zmienić procesy myślowe wpływające na podejmowane decyzje o tym, jakie działania podjąć a z jakich zrezygnować? Amerykańscy psychologowie P. Zimbardo i J. Boyd piszą o perspektywie postrzegania czasu, która wpływa na działanie człowieka i którą można zmodyfikować.

Według P. Zimbardo i J. Boyd 'perspektywa postrzegania czasu to osobiste nastawienie – często nieuświadomione, które każdy z nas przejawia wobec czasu. Jest to również proces, w ramach którego bezustanny bieg życia zostaje podzielony na kategorie czasowe, pomagające nadać naszemu życiu porządek, spójność i znaczenie’ (Zimbardo, Boyd, 2009, s.50). Na perspektywę postrzegania czasu mogą wpływać takie czynniki jak: doświadczenie, kultura, klasa społeczna, wykształcenie, wyznanie, miejsce oraz klimat, w jakim się mieszka, a także dużo innych.

P. Zimbardo i J. Boyd wyróżnili następujące perspektywy postrzegania czasu: przeszłościowo-negatywna, przeszłościowo-pozytywna, teraźniejsza fatalistyczna, teraźniejsza hedonistyczna, przyszła, przyszła transcendentalna.

Perspektywa przeszłościowo-negatywna to negatywne nastawienie wobec tego, co wydarzyło się w przeszłości. Takie nastawienie może być skutkiem albo rzeczywistych przykrych przeszłych doświadczeń albo subiektywnego negatywnego myślenia, że faktycznie się wydarzyły, mimo iż przebiegały łagodnie.

Kolejna perspektywa przeszłościowo-pozytywna to pozytywne nastawienie wobec przeszłości, niezależnie od tego, czy wydarzenia były dobre czy złe. W potocznym języku to patrzenie na przeszłość przez 'różowe okulary’.

Przy perspektywie teraźniejszej fatalistycznej charakterystyczną cechą jest brak poczucia osobistego sprawstwa. Na to, co się wydarzy osobiste działanie nie ma wpływu, lecz ma je przeznaczenie.

Teraźniejszą hedonistyczną perspektywę cechuje przyjęcie za najważniejszą doktrynę tak zwane życie chwilą, czyli zwracanie uwagi głównie na to, co dzieje się tu i teraz.

Perspektywa przyszła postrzegania czasu to przypisywanie wysokiej ważności temu, co się wydarzy w przyszłości.

Przy przyszłej transcendentalnej natomiast swoje działania motywuje się przynależnością wyznaniową, wiarą w Boga, życiem po śmierci.

Zimbardo i Boyd piszą, iż osoby zorientowane przyszłościowo chętniej niż pozostali dbają o zdrowie. Chodzą na badania profilaktyczne, kontrolne, jedzą zdrowe produkty, ćwiczą. Zdają sobie sprawę ze szkodliwości używek, dlatego rzadziej sięgają po narkotyki, alkohol czy papierosy. Są mniej depresyjni. Częściej odnoszą sukcesy w pracy, mają szerokie kariery, więcej zarabiają. Wyznaczają cele do realizacji, planują, są bardzo obowiązkowi. Nadmierne skoncentrowanie na pracy może się jednak negatywnie łączyć ze zbyt małą ilością snu, zaniedbywaniem rodziny i przyjaciół. Czasem zbyt duże dążenie ku przyszłości może przysłonić zauważanie chwili bieżącej i umiejętność czerpania z niej radości.

We Włoszech przeprowadzono badania wśród kobiet w celu sprawdzenia, które częściej robią badania kontrolne pod kątem występowania raka piersi lub badania cytologiczne. Te z przyszłą perspektywą znacznie częściej umawiały się na takie badania niż kobiety z grupy kontrolnej lub z perspektywą teraźniejszą hedonistyczną.

Osoby z przeważającą perspektywą hedonistyczną częściej wyrażają gotowość pomagania innym, ale mniej dbają o własne zdrowie, rzadziej korzystają z kontroli lekarskich, wyrażają mniejszą chęć do ćwiczeń, do spożywania zdrowej żywności. Lubią przygody, są kreatywni, towarzyscy, potrafią cieszyć się życiem. Częściej sięgają jednak po alkohol, narkotyki, mają tendencje do zachowań ryzykownych jak hazard czy szybka jazda samochodem. Badania, które zostały przeprowadzone na grupie dwustu studentów Uniwersytetów Stanforda i Cornell wykazały, iż osoby z perspektywą teraźniejszą hedonistyczną wykazują wyższą tendencję do spożywania alkoholu i ryzykownego prowadzenia samochodu niż osoby z orientacją przyszłą.

Perspektywa teraźniejsza fatalistyczna – większa tendencja do ryzykownych zachowań, do niepokoju czy depresji może wynikać z braku poczucie osobistego sprawstwa. Osoby z wysokim wskaźnikiem tej perspektywy są mniej otwarte, bardziej lękowe, mniej kreatywne, gorzej uczące się.

Osoby z perspektywą przeszłościowo-pozytywną mają mniejszą tendencję do ryzykownych zachowań. Są mocno zaangażowane w życie rodzinne i tradycje. Często szczęśliwe, odnoszące większe sukcesy, są zdrowsze od tych z perspektywą przeszłościowo-negatywną. Osoby z perspektywą przeszłościowo-negatywną są mniej sumienne, mniej przyjacielskie i rzadziej ćwiczące o osób z pozostałymi perspektywami. Są także bardziej chętne do gier hazardowych. Perspektywa teraźniejsza fatalistyczna oraz przeszła negatywna raczej utrudniają funkcjonowanie, więc zalecana jest praca nad zmianą otrzymanego tu wysokiego wyniku.

Perspektywy przyszła, teraźniejsza hedonistyczna i przeszłościowo pozytywna mają więcej zalet, jeżeli natomiast jedna z nich jest wysoce przeważająca nad pozostałymi, ma to negatywne działanie. Według P. Zimbardo i J. Boyd optymalna mieszanka perspektyw czasu to duże natężenie perspektywy przeszłościowo pozytywnej, umiarkowanie duże perspektywy przyszłościowej i przyszłej transcendentalnej i słabe perspektywy teraźniejszej fatalistycznej i przeszłościowo negatywnej.

Jak sprawdzić, jaką przeważającą perspektywę postrzegania czasu posiada dana osoba?

Philip Zimbardo oraz John Boyd stworzyli Kwestionariusz Postrzegania Czasu. Kwestionariusz bada perspektywę postrzegania czasu rozumianą jako nastawienie, które każdy posiada wobec czasu. Zawiera pięćdziesiąt sześć stwierdzeń, co do których należy określić: 'Jak bardzo jest to dla mnie typowe lub prawdziwe?’ Odpowiedź zaznacza się w odpowiednim miejscu na skali od jednego do pięciu, gdzie jeden oznacza – zupełnie nieprawdziwe, trzy – oznacza neutralne, a pięć – bardzo prawdziwe.

Każde pytanie jest przyporządkowane konkretnej perspektywie. Część odpowiedzi testu trzeba odwrócić, następnie wyniki sumują się i są dzielone przez ilość pytań. Wysoki wynik w skali w danej perspektywie świadczy o dominującym osobistym nastawieniu wobec czasu, które wpływa na to jakie działanie będzie podjęte, a z jakiego się zrezygnuje. Każdej dominującej perspektywie towarzyszy pewien zespół zachowań. Perspektywy czasu nie mają ze sobą powiązania. Uzyskanie określonego wyniku w danej perspektywie nie ma związku z wynikami uzyskanymi w pozostałych wymiarach.

Psychologowie Philip Zimbardo oraz John Boyd sądzą, iż perspektywę postrzegania czasu człowiek może zmienić. Jak to zrobić?

Jeśli przeważająca perspektywa postrzegania czasu może mieć negatywny wpływ na nasze zachowanie, warto popracować nad zmianą perspektywy. Philip Zimbardo oraz John Boyd w swojej książce 'Paradoks czasu’ proponują ćwiczenia służące zmianie posiadanej perspektywy postrzegania czasu.

Przykładowe ćwiczenie, które można zastosować jeśli np. osoba chce zmienić perspektywę postrzegania czasu na przyszłą, jest określenie kilku celów, jakie chce osiągnąć. Warto podzielić cele na te do osiągnięcia dzisiaj, jutro i np. za miesiąc. Następnie sporządza się listę, którą się nosi przy sobie i systematycznie ogląda. Sprawdza się, co już osiągnięto. Można także sporządzić sobie listę zadań, jakie są do załatwienia uszeregowanych, w zależności od ich istotności. Jeżeli rzecz zostanie załatwiona, należy za nią przyznać sobie nagrodę.

Jakie ćwiczenie można wykonać, aby być bardziej zorientowanym na teraźniejszość?

Można wyznaczyć jeden z wolnych dni, którego zupełnie nie będzie się planowało. Decyzję, co w danym dniu robić, podejmie się wtedy, kiedy ten dzień nadejdzie.

Co można zrobić, aby być bardziej zorientowanym na przeszłość? Choćby album, dotyczący pamiątek z własnej przeszłości, własnej rodziny czy przyjaciół. Mogą to być zdjęcia, korespondencja, istotne przedmioty. Następnie zapisuje się refleksje dotyczące każdego etapu w życiu.

Podejście do czasu może wpływać na jakość i długość życia jednostki. Warto rozwijać interwencje, mające na celu monitorowanie i modyfikowanie podejścia do czasu, gdyż może to w dużym stopniu oddziaływać pozytywnie na zdrowie człowieka. Warto dopasować tak działania prozdrowotne, aby były one odpowiednio dopasowane biorąc pod uwagę określoną perspektywę postrzegania czasu.

Dominika Tkaczuk – psycholog

Na podstawie: Zimbardo, P., Boyd, J., Paradoks czasu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.