Pozytywne zmiany w następstwie doświadczonej traumy – zjawisko potraumatycznego wzrostu

Po raz pierwszy termin potraumatyczny wzrost został użyty w 1996 roku przez autorów Richarda G. Tedeschi i Lawrenca G. Calhoun w ich artykule „The Post-Traumatic Growth Inventory: Measuring the positive legacy of trauma”. We wcześniejszych pracach posługiwali się oni takimi pojęciami jak postrzegane korzyści, pozytywne aspekty lub transformacja w obliczu traumy (Calhoun, Tedeschi, 2004).

Termin ten nawiązuje do poglądów Caplana i Frankla, a dalej kontynuowanych przez Popielskiego (2009, s. 202), którzy zwrócili uwagę, że doświadczając silnie traumatycznych, stresujących wydarzeń możemy spodziewać się wystąpienia nie tylko negatywnych konsekwencji, ale także pozytywnych zmian psychologicznych (Lindley, Joseph, 2004; Juczyński, Ogińska-Bulik, 2010; Ogińska-Bulik, 2010).

Potraumatyczny rozwój to wszelkie pozytywne zmiany jakie dokonują się w człowieku, który podejmuje próby poradzenia sobie z następstwami skrajnie traumatycznych wydarzeń życiowych (Calhoun, Tedeschi, 2004, s. 1).

Współczesna literatura podaje wiele rodzajów traumatycznych wydarzeń, które mogą okazać się swego rodzaju katalizatorami dla potraumatcznego rozwoju. Może to być między innymi: bolesna strata bliskiej osoby, pożar domu, wykorzystywanie seksualne, wypadki komunikacyjne, problemy zdrowotne dzieci, ale także konkretne rodzaje chorób medycznych: rak, zakażenie wirusem HIV, atak serca czy reumatoidalne zapalenie stawów (Tedeschi, Calhoun, 2004).

Odsetek osób, które doświadczyły traumy wydaje się być wysoki: aż 75,6% studentów z warszawskich uczelni wyższych, chociaż raz w życiu miało do czynienia z takim wydarzeniem, a 16,5% przyznało, że doświadczyło 4 lub więcej takich zdarzeń (Lis-Turlejska, 2009).

Aby opisać zjawisko pojawiania się pozytywnych zmian w obliczu doświadczanej traumy, możemy posługiwać się terminami takimi jak: mozolna przemiana, pozytywne zmiany psychologiczne, postrzegane lub wytworzone korzyści, wzrost związany ze stresem, odkrycie znaczenia, emocje pozytywne, rozkwit, bujny rozwój. Możemy znaleźć także opis zjawisk takich jak pozytywna reinterpretacja, czerpanie sił z przeciwności, czy też transformacyjne radzenie sobie. Jednak dopiero termin potraumatyczny wzrost w pełni obejmuje i wyjaśnia istotę zjawiska. Przede wszystkim dlatego, że nie jest to tylko powrót do stanu równowagi, którego osoba doświadczała przed traumą, ale chodzi o pewnego rodzaju transformację, wejście na wyższy poziom aktywności (Calhoun, Tedeschi 2007).

Obszary potraumatycznego rozwoju

Calhoun i Tedeschi (1996) wyróżniają trzy zasadnicze obszary ludzkiej aktywności, w których widoczne są pozytywne zmiany:

1. Zmiany w percepcji siebie – dotyczy to głównie poczucia bycia lepszą osobą, wzrostu osobistej siły, co wyraża się w wyższym poczuciu własnej wartości, skuteczności, osoby takie mają większe zaufanie do siebie oraz własnych możliwości, także jeżeli chodzi o wydarzenia przyszłe (Juczyński, 2010, Ogińska-Bulik, s. 130). Affleck (1985, s. 456), wraz ze współpracownikami przeprowadził badania, które wskazują na występowanie ’emocjonalnego wzrostu’ u rodziców dzieci chorych na cukrzycę insulinozależną, jako odpowiedź na zmaganie się z przeciwnościami losu. Aż 83% spośród osób badanych, które ocalały z zatopienia statku rejsowego informowały o zdobyciu większego doświadczenia i pewności w życiu (Joseph, Williams, Yule, 1993, s. 456). Także osoby cierpiące na nowotwór wskazywały – 53% kobiet w badaniach Taylor (Collins, Skokan, Taylor, 1990, s. 456), że czują się bardziej pewni siebie i mocniejsi, czują się lepiej przystosowani do życia niż przed chorobą, mają większy wgląd w siebie i doświadczają pozytywnych zmian w spostrzeganiu wartości i priorytetów. Wszelkie traumy i doświadczenia stresujące dają pewien zestaw informacji o nas samych, które utwierdzają w przekonaniu, że jesteśmy mocni, zdolni do pokonania trudności. Przekonanie to, łatwo jest następnie zgeneralizować na inne sytuacje, także na traumy, które być może pojawią się w przyszłości (Calhoun, Tedeschi, 1996).

2. Zmiany w relacji z innymi ludźmi, co wyraża się głównie w zwiększeniu współczucia i wrażliwości dla innych oraz większej chęci otwierania się na innych (Juczyński, Ogińska-Bulik, 2010, s. 130).

Badania pokazują, że wśród matek, których dzieci, z powodu okołoporodowych komplikacji znalazły się na oddziale intensywnej opieki, 60% doświadczyło pozytywnych zmian. 20% z nich dotyczyło poprawy w związkach z bliską rodziną, wzrostu emocjonalnego, a także docenienia jak ważne i cenne jest życie dziecka (Affleck, 1985, s. 456). Malinak, Hoyt i Patterson (1979, s. 456) w swoich badaniach udowodnili, że około 50% osób, które w przeciągu ostatnich 2 lat stracili rodzica, wskazuje na pozytywne pogłębienie się relacji z otoczeniem – osoby te bardziej doceniają kontakt z drugą osobą oraz są świadome jak łatwo jest stracić kontakt. Zmian w relacjach z ludźmi relacjonowały także ofiary gwałtu. Veronen i Kilpatrick (1983, s. 456) opisali przykłady kobiet, które przez doświadczenie prześladowania nauczyły się, że muszą bardziej dbać o siebie i swoje interesy oraz być bardziej stanowcze i asertywne w związkach z ludźmi. Burt i Katz (1987, s. 457) w swoich badaniach udowodnili, że 25% z badanych kobiet, które były ofiarami gwałtu, lepiej radzi sobie w związkach oraz postrzega siebie jako bardziej wartościową osobę. Podkreślili oni jednak, że zmiany te następowały dopiero po kilku latach od wystąpienia traumy. Doświadczenie skrajnie stresującego wydarzenia powoduje, że ludzie chcą podzielić się, przedyskutować jego efekty i konsekwencje (za: Calhoun, Tedeschi, 1996).

3. Filozofia życia staje się bardziej satysfakcjonująca, znacząca i dojrzała. Ludzie mogą zmienić swoje dotychczasowe przekonania religijne i egzystencjalne oraz przeżywać je bardziej świadomie. Są bardziej skłonni do doceniania codziennych, drobnych wydarzeń. Wartości takie jak rodzina, przyjaciele mogą być postrzegane jako ważniejsze od tego, co do tej pory było uważane za najbardziej wartościowe np. kariera zawodowa (Juczyński, Ogińska-Bulik, 2010, s. 130). Po raz kolejny możemy przytoczyć przykład matek chorych noworodków, z których 23% przyznało, że patrzy na życie z innej, bardziej pozytywnej strony (Affleck, Tennen, Gershman, 1985, s. 457). Taylor, Lichtman i Wood (1984) odkryli, że 60% z badanych przez nich kobiet, od momentu zdiagnozowania u nich raka, stwierdziło, że zmieniło swoje priorytety. Zmiany dotyczyły podchodzenia do życia mniej poważnie, z większym dystansem, cieszenia się i doceniania każdej chwili. Możemy stwierdzić, że przeżycie traumy, zagrażającej życiu, powoduje u ludzi pewnego rodzaju 'przebudzenie’. Tak jak w badaniach Josepha (1993), gdzie 93% osób ocalałych z katastrofy statku, przyznało się, że nie może teraz traktować własnego życia jak czegoś oczywistego, co będzie trwało wiecznie, a 71% z nich, z tego powodu każdy dzień wykorzystuje maksymalnie.

Nie możemy powiedzieć, że trauma spowoduje, że każdy doświadczający jej, zmieni swoje życie i przekonania na lepsze, dojrzalsze, bardziej satysfakcjonujące, ale może być szansą na dostrzeżenie głębszego sensu w życiu, umocnienie swoich religijnych poglądów (za: Calhoun, Tedeschi, 1996).

Czynniki warunkujące potraumatyczny wzrost

Bazując na dostępnych danych z badań, przeprowadzonych na temat potraumatycznego wzrostu nie możemy jednoznacznie określić i wymienić czynników, które zagwarantują pojawienie się lub nie wzrostu traumatycznego (Juczyński, Ogińska-Bulik, 2010). Ważnym elementem wystąpienia PTG może być intensywność przeżywanej traumy. Tedeschi i Calhoun (1998; za: Juczyński, Ogińska, Bulik, 2010, s. 131) sugerują związek krzywoliniowy pomiędzy intensywnością a poziomem potraumatycznego wzrostu – traumy o umiarkowanym i wysokim nasileniu zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia pozytywnych zmian, natomiast traumy o skrajnie niskim lub skrajnie wysokim nasileniu to prawdopodobieństwo znacznie obniżają lub kompletnie uniemożliwiają.

Możemy wymienić kilka czynników, które sprzyjają pojawieniu się potraumatycznego wzrostu:

– podmiotowe właściwości jednostki, głównie odporność psychiczna i zintegrowana osobowość (Butcher, Carson, Mineka, 2003). Opisując model PTG, Tedeschi i Calhoun (2004) wymieniają kilka cech osobowości, które zwiększają prawdopodobieństwo pojawienia się PTG, są to ekstrawersja oraz otwartość na doświadczenia.

– zaangażowanie poznawcze, związane z przetwarzaniem traumy oraz chęć do ujawniania tych procesów innym osobom. Dobrym przykładem jest taki styl poznawczy, który ukierunkowany jest na poszukiwanie, zbieranie, przetwarzanie i twórczej strukturalizacji informacji (Tedeschi, 1999; za: Ogińska, 2010, s. 132).

– optymizm i religijność (Helgeson 2006). Jak podają w badaniach Calhoun, Cann, Tedeschi i McMillan (2000), głównym elementem religijności, który wpływa na doświadczenie potraumatycznego rozwoju jest otwartość na zmiany religijne, mierzone na skali dążeń i poszukiwań.

– odporność, własna skuteczność, poczucie humoru oraz wewnętrzne poczucie kontroli (Juczyński, Ogińska-Bulik, 2010).

– poczucie koherencji, jako wskaźnik skutecznego radzenia sobie z przeciwnościami losu (Linley, Joseph, 2004)

– nadzieja i zadowolenie (Fredrickson, Tugade, 2003; za: Ogińska-Bulik, Juczyński, 2010), ogólny dobrostan jednostki (Ryff i in. 2002) – osoby, które w sytuacji stresującej, krytycznej doświadczają pozytywnych emocji są bardziej zdystansowane, elastyczne oraz otwarte na nowe informacje podczas doświadczania takiej sytuacji, tym samym zwiększają szanse na wystąpienie PTG

– prężność, pojawiająca się zwykle w momencie doświadczania przez jednostkę poważnego zagrożenia, a będąca buforem, chroniącym przed negatywnymi skutkami kryzysu (Juczyński, Ogińska-Bulik, 2010)

– znaczenie, jakie przypisuje jednostka wydarzeniu krytycznemu oraz jakie strategie zaradcze podejmuje by mu przeciwdziałać: w australijskich badaniach kobiet z nowotworem, pozytywne przewartościowanie korelowało pozytywnie z wszystkimi czynnikami potraumatycznego rozwoju, sprawowanie kontroli nad sytuacją – nie sama trauma jest powodem potraumatycznego wzrostu, ale wszelkie działania, które mają na celu załagodzić jej skutki (Helgeson, 2006)

– aktywne zaangażowanie się w pokonanie kryzysu, poszukiwanie wsparcia – instrumentalnego i emocjonalnego, a także radzenie sobie bazujące na religii – jak pokazują Linley i Joseph (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2010). Także Calhoun i Tedeschi (2004) podkreślają dużą rolę społecznego wsparcia, które umożliwia jednostce otworzenie się i podzielenie wszelkimi negatywnymi emocjami i przeżyciami(Calhoun, Tedeschi, 2004)

– prowadzone w Filadelfii badania na temat zależności pomiędzy siłą charakteru a potraumatycznym rozwojem pokazują niewielkie korelacje. Największy wpływ na pojawienie się potraumatycznego wzrostu powinny mieć religijność, wdzięczność – jako wymiary transcendencyjne, oraz życzliwość i uprzejmość – wymiar interpersonalny (Peterson, Park, Pole, D’Andrea, Seligman, 2008).

Monika Grochowska – psycholog

Bibliografia:

Butcher, J.N., Carson, R.C., Mineka, S. (2003). Psychologia zaburzeń. Vol.1. Gdańsk: GWP.

Calhoun, L., G., Cann, A., McMillan, J., Tedeschi, R. G. (2000). A Correlational Test of the Realtionship Between Posstraumatic Growth, Religion and Cognitive processing. Journal of traumatic stress, 13 (3), 521-527.

Calhoun, L. G., Tedeschi, R. G. (1996). The posttraumatic Growth Inventory: Measuring Positive Legacy of Trauma. Journal of Traumatic Stress, 9(3), 455-471.

Calhoun, L. G., Tedeschi, R.G. (2004). Posttraumatic Growth: Conceptual Foundations and Empirical Evidence. Psychological Inquiry, 15 (1), 1-18.

Calhoun, L. G., Tedeschi, R. G. (2004). The foundation of Posttraumatic Growth: New Consideration. Psychological Inquiry, 15 (1), 93-102.

Calhoun, L. G., Tedeschi, R.G. (2007). Podejście kliniczne do wzrostu po doświadczeniach traumatycznych. W: S. Joseph, P.A. Linley (red.), Psychologia pozytywna w praktyce (s. 230-248). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Helgeson, V., S., Reynolds, K. A., Tomich, P. L. (2006). A meta-analytic review of benefit finding and growth. Journal of Counsulting and Clinical Psychology, 74 (5), 797-816.

Joseph, S., Linley, P. A., (2004). Positive change following trauma and adversity. Journal of Traumatic Stress, 17 (1), 11-21.

Lis-Turlejska, M. (2009). Zdarzenia traumatyczne-sposoby definiowania, pomiar i rozpowszechnienie. W: S. Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.), Konsekwencje psychiczne traumy, uwarunkowania i terapia (15-30). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Ogińska-Bulik, N. (2010). Pozytywne zmiany w następstwie doświadczonej traumy-zjawisko potraumatycznego rozwoju. W: L. Suchocka, R. Sztembis (red.), Człowiek i dzieło. Księga jubileuszowa dedykowana Księdzu Profesorowi Kazimierzowi Popielskiemu (s. 193-203). Lublin: Wydawnictwo KUL.

Ogińska-Bulik, N. Juczyński, Z. (2010). Rozwój potraumatyczny – charakterystyka i pomiar. Psychiatria, 7(4), 129-142.

Ryff, R.C., Singer, B.H., Selzer, M.M. (2002). Pathways through challenge: Implications for well being and health. W: A. Caspi, L. Pulkkinen (red.), Pathways to successful development: Personality in life course (s. 302-328). New York: Cambridge University Press.