Czy stosowana siła kontroli poznawczej ma związek z kreatywnością?

Pomimo wielu lat badań wciąż nie została otrzymana satysfakcjonująca odpowiedź na pytanie jakie zdolności poznawcze wpływają na rozwój kreatywności. Temat ten wydaje się mieć coraz większe znaczenie, spoglądając na dzisiejszy rynek pracy, na którym kreatywność stała się cechą wybitnie pożądaną u potencjalnych pracowników. Co więcej kreatywność traktowana jako pewien styl życia, wyrażający się w realizowaniu tkwiącego w człowieku potencjału, wydaje się być warunkiem satysfakcjonującego życia.

O znaczeniu niniejszego tematu świadczy ogromna popularność treningów twórczego myślenia czy też kreatywnego rozwiązywania problemów. W ostatnich latach naukowcy zaczęli się bliżej przyglądać związkowi między kreatywnością a siłą kontroli poznawczej.

Kontrolę poznawczą można zdefiniować jako ?zdolność systemu poznawczego do nadzorowania i regulowania własnych procesów poznawczych, a także do planowanego sterowania ich przebiegiem? (Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2006, s. 230). Można więc stwierdzić, iż jest ona odpowiedzialna za zarządzanie innymi procesami myślowymi. Niska kontrola poznawcza prowadzi do automatycznego przetwarzania informacji, co pozwala na uniknięcie nadmiernie sztywnego i przywiązanego do zasad myślenia oraz zachowania (Block, Block, 2006; za: Zabelina, Robinson, 2010). Natomiast wysoka kontrola poznawcza wyraża się w umiejętności tłumienia alternatywnych reakcji i ignorowania niepożądanych bodźców. Jej wykorzystywanie jest szczególnie istotne w sytuacji poznawczych konfliktów lub tendencji przetwarzania, które są podatne na popełnianie błędów (Holroyd, Coles, 2002; za: Zabelina, Robinson, 2010).

Kreatywność kojarzy się wielu ludziom jako cecha charakterystyczna dla dzieci. W związku z powyższym zdarza nam się łączyć ją automatycznie z niską kontrolą poznawczą, która przy udziale uwagi rozproszonej pozwala na nieskrępowane generowanie dużej ilości pomysłów w odpowiedzi na sytuację problemową. I rzeczywiście istnieje wiele badań potwierdzających słuszność tego kierunku myślenia. W tym artykule przytoczymy kilka z nich.

German i Defeyter (2000) przeprowadzili eksperyment, w których zadaniem dzieci było zdobycie zabawki z wysokiej półki. Okazało się, że sukces odniosły jedynie dzieci poniżej piątego roku życia, które użyły w niekonwencjonalny sposób pudła na zabawki jako platformy. Natomiast starsze dzieci nie potrafiły rozwiązać problemu, gdyż, zgodnie z podanym wcześniej wyjaśnieniem, traktowały owo pudło wyłącznie jako miejsce na przechowywanie mniejszych przedmiotów. Zjawisko to nazywamy fiksacją funkcjonalną i jest ono przejawem nadmiernie sztywnego sposobu myślenia, które jest związane ze stosowaniem wysokiej kontroli poznawczej.

Przełamywanie opisanego efektu jest konieczne również w trakcie rozwiązywania popularnego testu, służącego do pomiaru poziomu kreatywności, jakim jest Test Niezwykłych Zastosowań Guilforda. Osoby badane mają w nim za zadanie wygenerowanie jak największej ilości niekonwencjonalnych użyć codziennych przedmiotów, np. spinacza. Chrysikou i Thompson-Schill (w prasie, za: Novick, Trueswell, Thompson-Schill, 2010) udowodnili, że w przypadku takiego otwartego zadania dorośli mogą skorzystać ze stanu obniżonej poznawczej kontroli. Wykazali oni za pomocą fMRI obniżoną aktywność kory przedczołowej (odpowiedzialnej za stosowanie kontroli poznawczej) a podwyższoną percepcyjnych regionów, odpowiedzialnych za przetwarzanie obiektów u osób, które brały udział w eksperymencie. Wydaje się więc, że osoby zachowujące się w sposób kreatywny rezygnowały ze skupiania się na hamowaniu odpowiedzi, które mogły być potencjalnie nieadekwatne a skupiały się na analizowaniu cech percepcyjnych przedmiotów. Badacze doszli, więc do wniosku, iż optymalnym stanem jest kompromis między opartym na zasadach przetwarzeniem góra-dół, a tym opartym na percepcji, czyli dół-góra.

Bardzo dosłownego potwierdzenia korzyści płynących ze stosowania niskiej kontroli poznawczej dostarczają nam ponownie naukowcy z centrum poznawczej neuronauki w Pennsylvani (Chrysikou i in., 2013). Kontrolowali oni aktywność płatów kory przedczołowej za pomocą katodowej (hamującej) przezczaszkowej stymulacji prądem podczas prezentacji osobom badanym sekwencji 60 obiektów w odstępach 9-sekundowych. Redukcja sensorycznego filtrowania, uzyskana dzięki hamowaniu lewej kory przedczołowej, spowodowała istotnie skrócenie czasów reakcji i zwiększenie liczby generowanych odpowiedzi dla niecodziennych użyć przedmiotów w porównaniu do grupy, w której hamowano aktywność prawej kory przedczołowej i grupy placebo. Owo hamowanie nie wpłynęło natomiast na te same parametry w przypadku zadania z generacją powszechnych sposobów wykorzystania przedmiotów i na wyniki zadania, w którym trzeba było zapamiętać ciąg liczb (forward digit span), co świadczy o specyficzności efektu. Szczególnie interesujący wydaje się być fakt, że grupa, u której obniżano kontrolę poznawczą (lewa kora przedczołowa) była w stanie udzielić poprawnej odpowiedzi przy generowaniu niecodziennych użyć przedmiotów średnio sekundę szybciej niż dwie pozostałe. Zazwyczaj obserwuje się różnice mierzone w milisekundach.

Czytając wyniki przytoczonych artykułów, nie można się jednak oprzeć wrażeniu, iż trudne byłoby sformułowanie przełomowej teorii czy też innowacyjnego wynalazku bez długotrwałej pracy nad nimi. Stosowanie niskiej kontroli poznawczej wydaje się być, więc korzystne na początku procesu twórczego rozwiązywania problemów. Dzieje się tak dlatego, iż stan rozproszonej uwagi pozwala na eksplorację większej ilości pomysłów, potencjalnie zwiększając prawdopodobieństwo zebrania istotnych składowych twórczego rozwiązania. Jednakże na późniejszych etapach, gdy przestrzeń problemu jest już dobrze zdefiniowana i jednoznaczna, stan koncentracji uwagi pozwala na skupienie się szczególnie na tych pomysłach, które wydają się najbardziej trafne, pomijając inne (Vartanian, 2009).

Związek między kreatywnością a wysoką kontrolą poznawczą można zobrazować dwoma eksperymentami, przyprowadzonymi przez Groborza i Nęckę (2003). Tym razem do pomiaru siły kontroli poznawczej użyto eksperymenty komputerowe, w których osoba badana ma zadanie reagować na określony bodziec, jednocześnie ignorując inne. W teście Stroopa na ekranie monitora wyświetlają się wyrazy oznaczające kolory, które są napisane kolorem odpowiadającym znaczeniu słowa bądź nie. Podczas nazywania koloru czcionki, która jest sprzeczna ze znaczeniem słowa (np. słowo ?czerwony? napisane zieloną czcionką) powstaje efekt interferencji, który przejawia się dłuższym czasem reakcji w tej sytuacji niż, gdy oba kolory są zgodne. Osoby przejawiające wyższą kontrolę poznawczą wykazują niższą różnice między czasami osiąganymi w tych dwóch warunkach, ponieważ potrafią bardziej efektywnie zahamować zautomatyzowaną czynność czytania wyrazu. Drugi użyty test był odmianą figuralną testu Stroopa. Wykorzystano w nim bodźce hierarchiczne, zbudowane z małych liter lub gwiazdek tworzących w sumie jedną duża literę lub kwadrat (Senderecka, 2007). Uczestnicy musieli zwracać uwagę na określoną cechę bodźca (globalną vs lokalną) i zignorować inną. Analogiczne do poprzedniego testu, zadanie zachodziło w dwóch warunkach: bezkonfliktowym (gdy duża litera była zbudowana z gwiazdek lub gdy kwadrat był zbudowany z małych liter) i konfliktowym (gdy duża litera była zbudowana z małych liter).

Natomiast do pomiaru kreatywności, w pierwszym eksperymencie użyto Rysunkowego Testu Twórczego Myślenia (TCT-DP), w którym badany uzupełnia w dowolny sposób niekompletne rysunki. Badacze potwierdzili postawioną przez siebie hipotezę o związku kreatywności z wysoką kontrolą poznawczą na podstawie skrócenia opóźnienia reakcji i wyższych wskaźników dokładności (mniej błędnych odpowiedzi) w zadaniu Navona i zwiększonej regularności odpowiedzi, szczególnie w niezgodnych warunkach, w teście Stroopa u kreatywnych badanych.

W drugim eksperymencie, oprócz TCT-DP, zastosowano procedurę nazwaną Generacja i Ewaluacja (GenEva), która umożliwiła rozróżnienie procesu twórczego na część generacyjną i ewaluacyjną. Uczestnik najpierw generował zestaw rozwiązań dywergencyjnych na problemy realistyczne i nierealistyczne, a później oceniał pomysły stworzone przez innego badanego według trzech kategorii: oryginalność (częstość występowania wśród innych badanych), płynność (ogólna ilość pomysłów uczestnika) i elastyczność (liczba kategorii, do których rozwiązanie mogłoby być zaklasyfikowane).

Okazało się, że Ci, którzy uzyskali wysokie wyniki na skali oryginalności w realnych problemach i wysokie wyniki w teście kreatywnego myślenia, mieli również krótsze czasy reakcji w teście Navona, szczególnie w konfliktowych warunkach (nie odnosiło się to do dwóch pozostałych kategorii). Badacze sugerują zatem, że wysoka kontrola poznawcza, wyrażająca się umiejętnością tłumienia alternatywnych reakcji i ignorowania niepożądanych warunków, pozwala w tym przypadku wybrać najbardziej kreatywne pomysły spośród wszystkich, które pojawią się w odpowiedzi na pytanie dywergencyjne. Nie znaleziono natomiast związku między umiejętnościami generacyjnymi i ewaluacyjnymi, co oznacza, iż odmienne procesy poznawcze są odpowiedzialne za te dwie domeny. Okazało się również, że kontrola poznawcza pozwalała na dokładniejszą ocenę pomysłów innych ludzi, ale tylko w przypadku uczestników z globalnym stylem poznawczego przetwarzania informacji, który manifestuje się silną kontrolą poznawczą w lokalnej orientacji i słabą w globalnej. Takie osoby potrafiły szybko stłumić lokalny aspekt bodźca, lecz miały trudność z tłumieniem globalnego aspektu. Jednakże interpretacja, według której dla efektywnej oceny potrzeba silnej poznawczej kontroli w połączeniu z globalnym zamiast analitycznym stylem poznawczym, nie jest spójna z opinią, że procesy syntezy są ważne dla generacji pomysłów, ponieważ pozwalają one postrzegać rozwiązanie jako jedną jednostkę, podczas gdy analityczne umiejętności byłyby odpowiedzialne za właściwą ewaluację (Nosal, 1992).

Sposobem na połączenie opisanych wyżej, dwóch pozornie sprzecznych koncepcji, dotyczących stosowanej przez osoby kreatywne siły kontroli poznawczej, było wprowadzenie pojęcia elastycznej kontroli poznawczej. Jej zadaniem miałoby być dynamiczne przełączanie się między dwoma trybami przetwarzania, automatycznym i kontrolowanym, w zależności od wymagań zadania czy też etapu procesu rozwiązywania problemu. Gdyby osoby kreatywne rzeczywiście używały kontroli poznawczej w sposób elastyczny, mogłyby angażować mniej jej zasobów w początkowych etapach procesu twórczego, w których korzystne jest nieskrępowane generowanie dużej ilości pomysłów. Jednocześnie mogłyby zużywać ich więcej w kolejnych stadiach, co umożliwiłoby im skupienie się na pracy jedynie nad wartościowymi rozwiązaniami. Na razie jednak pojawiły się jedynie pojedyncze badania, potwierdzające słuszność powyższej koncepcji (m.in. Zabelina, Robinson, 2010; Vartanian, Martindale, Kwiatkowski, 2007, za: Szabó, Szamosközi, 2012). Musimy więc uzbroić się w cierpliwość i czekać na dalszy rozwój badań w tej dziedzinie.

Martna Kruzel – psycholog

Bibliografia:

Chrysikou, E. G., Novick, J. M., Trueswell J. C., Thompson-Schill, S. L. (2011). The Other Side of Cognitive Control: Can a Lack of Cognitive Control Benefit Language and Cognition? Topics in Cognitive Science, 3, 253?256.

German, T.P., Defeyter, M.A. (2000). Immunity to functional fixedness in young children. Psychonomic Bulletin & Review, 7, 707-712.

Groborz, M., Nęcka, E. (2003). Creativity and Cognitive Control: Explorations of Generation and Evaluation Skills. Creativity Research Journal, 15(2-3) 183?197.

Nęcka E., Orzechowski J. i Szymura B. (2006) Psychologia poznawcza. Warszawa: PWN.

Nosal, Cz. S. (1992). Diagnoza typów umysłu: rozwinięcie i zastosowanie teorii Junga. Warszawa: PWN.

Novick, J.M., Kan, I.P., Trueswell, J.C., & Thompson-Schill, S.L. (2010). A case for conflict across multiple domains: Memory and language impairments follow damage to ventrolateral prefrontal cortex. Cognitive Neuropsychology, 26(6), 527-567.

Senderecka, M. (2007). Różne punkty widzenia prawej i lewej półkuli mózgu. Przegląd psychologiczny, 50(2), 149-164.

Szabó, K., Szamosközi, I. (2012). Relationship between Social Creativity and Social Intelligence, and their Cognitive Correlates. Transylvanian Journal of Psychology, 13(1), 39-62.

Vartanian, O. (2009). Variable attention facilitates creative problem solving. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, 3, 57?59.

Zabelina, D. L., Robinson, M. D. (2010). Creativity as Flexible Cognitive Control. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, 4(3), 136?143.